ਗ਼ਜ਼ਲ
(ਸਾਥੀ ਲੁਧਿਆਣਵੀ)
ਸਾਥੋਂ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਕੇ ਦੇਖ਼ ਲੈ।
ਦਿਲ ਦੀ ਗੱਲ ਪ੍ਰਤੱਖ ਕਰਕੇ ਦੇਖ਼ ਲੈ।
ਸਾਡੀ ਬਦੌਲਤ ਹੈ ਤੇਰੀ ਸ਼ੁਹਰਤ ਬਣੀ,
ਜ਼ਿੰਦਗ਼ੀ ਨੂੰ ਕੱਖ ਕਰਕੇ ਦੇਖ਼ ਲੈ।
ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਗ਼ਰਮੀੰ ਦਾ ਹੈ ਆਪਣਾ ਸਰੂਰ,
ਜੀਵਨ ਠੰਡਾ ਯੱਖ ਕਰਕੇ ਦੇਖ਼ ਲੈ।
ਦਿਸੀ ਜਾਣਾ ਹੈ ਤੇਰੇ ਮਨ ਦਾ ਫਰੇਬ,
ਭਾਵੇਂ ਵਧੀਆ ਦੱਖ ਕਰਕੇ ਦੇਖ਼ ਲੈ।
ਅੱਥਰੂਆਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗ਼ੀ ਸੌਖੀ ਨਹੀਂ,
ਭਾਵੇਂ ਨਮ ਤੂੰ ਅੱਖ ਕਰਕੇ ਦੇਖ਼ ਲੈ।
ਦੋ ਕਦਮ ਚੱਲਣਾ ਨਹੀਂ ਰਕੀਬ ਨੇ,
ਓਸ ਦਾ ਤੂੰ ਪੱਖ ਕਰਕੇ ਦੇਖ਼ ਲੈ।
ਰਹਿ ਨਹੀਂ ਸੱਕਣਾ ਤੂੰ ''ਸਾਥੀ" ਤੋਂ ਬਗ਼ੈਰ,
ਯਤਨ ਭਾਵੇਂ ਲੱਖ ਕਰਕੇ ਦੇਖ਼ ਲੈ।
ग़ज़ल
(डा.साथी लुधिआनवी)
बदल गया है यार रफ़ता रफ़ता।
बड़्हते गए तकरार रफ़ता रफ़ता।
=एक साथ ही जीने के थे वाअदे,
कंम हूए इकरार रफ़ता रफ़ता।
=फ़ूलों जेैसी बात कीआ करते थे,
फ़ूल बने अंगार रफ़ता रफ़ता।
=आशक को फ़ूलों की मार बहुत है,
ना लहिराअ तलवार रफ़ता रफ़ता।
= गुज़र गई है गगन में गाती गाती,
कूंजों की इक डार रफ़ता रफ़ता।
=दुनीआं की बदअमनी साथ झगड़ते,
मिट गए ख़ुद फ़न्नकार रफ़ता रफ़ता।
=पत्थरयुग से कंपिऊटर तक कैसे,
बदल गया संसार रफ़ता रफ़ता।
=इंटरनैट के युग में दम तोड़ेंगे,
कागज़ के अख़बार रफ़ता रफ़ता।
=मौसम बदले,नंगी हो गईं शाख़ें,
बीती मसत बहार रफ़ता रफ़ता।
=गर साहिल को छोड़ोगे तुंम ''साथी'',
पहुंचेोगे उस पार रफ़ता रफ़ता।
ਸਾਥੀ ਲੁਧਿਆਣਵੀ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਬਾਬਾ ਬੋਹੜ ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਨਾਲ਼ ਇਕ ਯਾਦਗ਼ਾਰੀ ਇੰਟਰਵਿਊ
( ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖ਼ੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਸਿਰਮੌਰ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਸਨ। ਆਪ ਜੀ ਵਧੇਰੇ ਕਰਕੇ ਇਕ ਆਲੋਚਕ, ਬੁਧੀਜੀਵੀ,ਕਹਾਣੀਕਾਰ, ਚਿੰਤਕ ਅਤੇ ਨਿਬੰਧਕਾਰ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਆਪ ਦੀ ਬੇਬਾਕੀ ਅਤੇ ਨਿਡਰ ਸੋਚ ਬਹੁ ਚਰਚਿਤ ਰਹੀ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਮਾਣ ਹੈ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਨੇੜਿਓਂ ਮਿਲਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲ਼ਿਆ। ਮੈਂ ਸੇਖ਼ੋਂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਇਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵੇਰ ਇੰਟਰਵਿਊ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਮਗਰ ਇਥੇ ਪੇਸ਼ ਹੈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਕ ਬਹੁਚਰਚਿਤ ਅਤੇ ਵਾਦ ਵਿਵਾਦ ਵਾਲ਼ੀ ਇੰਟਰਵਿਊ। ਇਥੇ ਜਿਹੜੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਟਿੱਪਣੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਵਾਰੇ ਹੈ, ਉਸ ਪਿੱਛੇ ਕਹਾਣੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਦਾ ਭਰਾ ਗੁਰਦੇਵ ਸਿਂਘ ਕਾਲਜ ਸਟੂਡੈਂਟ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਲਹੌਰ ਦੇ ਉਸ ਮਜ਼ਾਹਰੇ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ ਜਿਸ ਦਾ ਮੁੱਦਾ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਨੂੰ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਹੋਣੋਂ ਰੋਕਣਾ ਸੀ। ਇਹ ਮੁਜ਼ਾਹਰਾ ਫ਼ਰਬਰੀ 1947 ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਅਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੈਰ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਉਤੇ ਟੁਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਵਲ੍ਹੋਂ ਆਯੋਜਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਸੇਖ਼ੋਂ ਸਾਹਿਬ ਲੰਡਨ ਸਾਡੇ ਘਰ 1980 ਵਿਚ ਆਏ ਤਾਂ ਉਹ ਉਸ ਮਜ਼ਾਹਰੇ ਵਾਰੇ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ ਤੇ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਣ ਲੱਗ ਪਏ ਕਿ ਉਹ ਤੇ ਨਵਤੇਜ ਸਿਂਘ ਵੀ ਉਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਂਾਂ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਸ ਮੁਜ਼ਾਹਰੇ ਵੇਲੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਗੋਲੀ ਚਲਾਉਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਜਿਸ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਸੱਤ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਨਾ੍ਹਂ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਵਿਚ ਉਸ ਦਾ ਵੱਡਾ ਭਰਾ ਗੁਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਵੀ ਸੀ ਤਾਂ ਸੇਖੋਂ ਸਾਹਿਬ ਬਹੁਤ ਭਾਵਕ ਹੋ ਗਏ ਤੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ ਕਿ ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਜਾਣਦੇ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਰਕਾਰੀ ਤੇ ਗ਼ੈਰਸਰਕਾਰੀ ਅਦਾਰੇ ਨੇ ਗੁਰਦੇਵ ਵਰਗੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਵਾਰੇ ਜਾਨਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਉਹ ਹੋਰ ਵੀ ਦੁਖ਼ੀ ਹੋ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੱਤ ਸੀ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਗੁਮਨਾਮ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਪਰਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਹਮਦਰਦੀ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਜਾਨ ਤਾਂ ਹਰ ਇਕ ਨੂੰ ਪਿਆਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਗੁੰਮਨਾਮ ਸ਼ਹੀਦ ਦੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਗੱਲੇ ਵੀ ਘੱਟ ਦੁੱਖ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇਗਾ। )
ਸਾਥੀ; ਇਸ ਮੁਲਕ ਬਾਰੇ ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਬਣਦੈ?
ਸੇਖੋਂ; ਸਾਊਥਾਲ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਤੇ ਬੰਬਈ ਦੇ ਉਪਨਗਰੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਰਗਾ ਹੀ ਲੱਗਾ। ਪਰ ਲੰਡਨ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ। ਲੰਡਨ ਵੇਖ ਲਿਆ ਤਾਂ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵੇਖ ਲਿਆ।
ਸਾਥੀ; ਮੇਰੀ ਜਾਚੇ ਲੰਡਨ ਬਰ੍ਰਤਾਨੀਆਂ ਦੀ ਸਹੀ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਇਥੇ ਏਨੀਆਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਨਸਲਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਸਲ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਝਲਕਾਰਾ ਲੈਣ ਲਈ ਤੁਹਾਨੂੰ ਲੰਡਨੋਂ ਬਾਹਰ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਜਾਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਲੰਡਨ ਵਿਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇੰਡੀਅਨ, ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ, ਗਰੀਕ ਤੇ ਐਫ਼ਰੋ ਕੈਰੇਬੀਅਨ ਲੋਕ ਵਧੇਰੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।
ਸੇਖੋਂ; ਜੇਕਰ ਕਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਨੀਗਰੋ ਕਹੋ ਤਾਂ ਉਹ ਬੁਰਾ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਮਨਾਉਂਦੇ?
ਸਾਥੀ; ਨਹੀਂ, ਨੀਗਰੋ ਇਕ ਰੇਸ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ। ਪਰੰਤੂ ਕੁਝ ਲੋਕ ਇਹਨੂੰ ਜਦੋਂ ਗਾਹਲ ਵਾਂਗ ਕਹਿ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਹ ਬੁਰੀ ਗੱਲ ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਂਝ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਗਾਲ਼ ਵਾਂਗ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ। ਨੀਗਰੋ ਨੂੰ ਨਿੱਗਰ ਕਹਿ ਦਿਓ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਗਾਲ਼ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਪਾਕੀ ਕਹਿ ਦਿਓ। ਸਰਕਾਰ ਦਿਨ ਬਦਿਨ ਪੁਲੀਟੀਕਲ ਕੁਰੈਕਟਨੈਸ ਵਾਲੇ ਕਨੂਨ ਲਿਆ ਰਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੁ ਕੋਈ ਵੀ ਇਸ ਦੇਸ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਰੇਸ਼ੀਅਲ ਗਰਾਊਂਡ 'ਤੇ ਅਪਮਾਨਤ ਨਾ ਸਮਝੇ।
ਸੇਖ਼ੋਂ: ਕਿੱਥੇ ਰੀਸਾਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸਾਂ ਦੀਆਂ ਸਾਥੀ ਸਾਹਿਬ?
ਸਾਥੀ: ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਵਿਸ਼ਵ ਸੰਮੇਲਨ ਦੇ ਕੁਝ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨੇ ਲੇਖਕਾ ਨੂੰ ਇਥੇ ਆਉਣੋਂ ਵਰਜਿਆ ਸੀ, ਕੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੀ ਇਹ ਤਜਰਬਾ ਹੋਇਆ?
ਸੇਖੋਂ; ਹਾਂ, ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕਿਹੈ ਕਿ ਤੁਹਾਡਾ ਉਥੇ ਜਾਣਾ ਠੀਕ ਨਹੀਂ। ਪਰ ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜਿਥੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋਵੇ ਮੈਂ ਤਾ ਉਥੇ ਜ਼ਰੂਰ ਜਾਊਂ। ਮੇਰੀ ਵਲੋਂ ਭਾਵੇਂ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਸਮਾਗਮ ਕਰਾ ਲਵੋ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਥੇ ਵੀ ਚਲਾ ਜਾਊਂ। ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਸਮਾਗਮ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਨਾਲ ਮੈਂ ਉਹਦੀ ਲਾਈਨ ਦਾ ਥੋੜੋਂ ਬਣ ਜਾਣਾ। ਅਸੀਂ ਕੇਂਦਰੀ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਸਭਾ ਵਿਚ ਹਰ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਲੇਖਕ ਇਕੱਠੇ ਬੈਠ ਕੇ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਲੈਨੇ ਆਂ। ਬਾਹਰਲੇ ਮੁਲਕਾਂ ਵਿਚ ਤੁਸੀਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਲੇਖਕ ਹੋ। ਇਸ ਲਈ ਛੇਤੀ ਖਹਿਬੜ ਪੈਂਦੇ ਹੋ। ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨ ਲੱਗਿਆਂ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਨੂੰ ਪਾਸੇ ਰੱਖ ਲਈਦਾ ਹੈ। ਦਰਅਸਲ ਮੈਂ ਮਾਰਕਸੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਸਮਰਥੱਕ ਸਮਝਿਆ ਜਾਨਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਰੋਕਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਹੋਣਾ ਕਿ ਸਮਾਗਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮੇਰੀ ਸਿਆਸੀ ਸੋਚ ਦੇ ਮੇਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ। ਬਾਹਰਲਾ ਸਾਹਿਤ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੈ। ਇਹ ਇੰਝ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਵਗਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕੀਆਂ ਨਿਕੀਆਂ ਕੂਲ਼ਾਂ ਵਗ ਤੁਰਨ। ਜੇ ਕੂਲ਼ਾਂ ਵਿਚੋਂ ਦਰਿਆ ਬਣਨਾ ਹੈ ਤਾ ਸੋਚ ਨੂੰ ਬਦਲਣਾ ਪਵੇਗਾ।
ਸਾਥੀ; ਤੁਹਾਡੀ ਸਿਆਸੀ ਪ੍ਰਤੀਬਧਤਾ ਕਿਥੇ ਖੜ੍ਹੀ ਹੈ?
ਸੇਖੋਂ; ਸਿਆਸੀ ਪ੍ਰਤੀਬਧਤਾ ਨੂੰ ਮੈਂ ਸਮਾਗਮ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਲਿਆਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਉਸ ਨੂੰ ਸਿਰਫ ਸਾਹਿਤ ਰਚਣ ਵਿਚ ਹੀ ਵਰਤਾਂਗਾ। ਸਾਰੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸੌੜੀਆਂ ਸੋਚਾਂ ਛੱਡ ਕੇ ਤੇ ਪਾਰਟੀਆਂ ਤੋਂ ਉਪਰ ਉਠ ਕੇ ਇਕੱਠੇ ਬੈਠਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅਕੈਡਮੀ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਉਤੇ ਕੋਈ ਸਿਆਸੀ ਪਾਬੰਦੀ ਨਹੀਂ। ਨਾ ਹੀ ਕੇਂਦਰੀ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਸਭਾ ਉਤੇ ਹੀ ਹੈ। ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਇਹਨਾਂ ਗੱਲਾਂ ਤੋਂ ਉਪਰ ਹਨ।
ਸਾਥੀ; ਦਰਅਸਲ ਇਥੇ ਇਹ ਬਹੁਤੇ ਵਖਰੇਵੇਂ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਵੇਲੇ ਤੋਂ ਪਏ ਹਨ। ਕੁਝ ਲੇਖਕ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਦੇ ਹਿਮਾਇਤੀ ਸਨ ਤੇ ਕੁਝ ਵਿਰੋਧੀ ਸਨ।
ਸੇਖੋਂ; ਤੁਸੀਂ ਏਨੇ ਥੋੜੇ ਜਿਹੇ ਲੇਖਕ ਹੋ ਇਸ ਪਰਾਏ ਮੁਲਕ ਵਿਚ। ਦੇਸ ਵਿਚ ਲੱਗੀ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਖਾਤਰ ਖਹਿਬੜ ਪੈਣਾ ਤਾਂ ਠੀਕ ਨਹੀਂ। ਰਹਿੰਦੇ ਇਥੇ ਹੋ ਤਾਂ ਉਧਰਲੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕਾਹਨੂੰ ਕੁੜੱਤਣਾਂ ਪਾਉਂਦੇ ਹੋ? ਵਿਸ਼ਵ ਸੰਮੇਲਨ ਕਰਕੇ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਇਕ ਨਵਾਂ ਮੋੜ ਦਿਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਸਿਆਸੀ ਗੱਲ ਲਗਦੀ ਹੀ ਨਹੀਂ।
ਸਾਥੀ; ਬਾਹਰ ਰਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਜੇ ਤੁਸਾਂ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਤੇ ਕਿਹੜੇ ਕਿਹੜੇ ਲੇਖਕ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ?
ਸੇਖੋਂ; ਮੈਂ ਏਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਪੜ੍ਹਿਆ। ਮੈਂ ਰਘਬੀਰ ਢੰਡ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮੈਂ ਚੰਗਾ ਮੁੱਲ ਵੀ ਪਾਇਆ। ਉਹਦੀ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਦਾ ਇਨਾਮ ਵੀ ਮਿਲਿਆ। ਮੈਂ ਵੀ ਜੱਜਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਸਾਂ। ਸ਼ੇਰ ਜੰਗ ਜਾਂਗਲੀ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਠੀਕ ਲਗਦਾ। ਤੁਹਾਡੇ ''ਪ੍ਰੀਤ ਲੜੀ"ੱ ਤੇ ਹੋਰ ਪਤਰਾਂ ਵਿਚ ਛਪਦੇ ਲੇਖ ਤਾਂ ਮੈਂ ਬੜੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਦਾਂ। ਯੂਰਪੀਅਨ ਮੁਲਕਾਂ ਬਾਰੇ ਬੜੀ ਤਕੜੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਬਹੁਤ ਚੰਗੇ ਤੇ ਸੁਚੱਜੇ ਢੰਗ ਨਲ ਦਿੰਦੇ ਹੋ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਸਗੋਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਨਾ ਕਿ ਇਥੋਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਿਆਂ ਤੁਸੀਂ ਇਥੋਂ ਦੀ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਹਾਲਤ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਵੀ ਕਰਿਆ ਕਰੋ ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਸੁਝਾਅ ਵੀ ਦਿਆ ਕਰੋ। ਵੈਸੇ ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਲੇਖਾਂ ਵਿਚ ਸੁਨੇਹਾ ਚੰਗੇਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਸਿਰਜਣ ਦਾ ਹੈ। ਹੋਰ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਨਾਂ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ।
ਸਾਥੀ; ਕੀ ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੱਧੂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੈ?
ਸੇਖੋਂ; ਪ੍ਰੀਤਮ ਲੰਡੇ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੈ।
ਸਾਥੀ; ਸ਼ਿਵਚਰਨ ਗਿੱਲ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਹਨ?
ਸੇਖੋਂ; ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਨਹੀਂ। ਹਾਂ, ਕੈਲਾਸ਼ ਪੁਰੀ ਦੇ ਲੇਖ ਪੜ੍ਹੇ ਹਨ, ਸੈਕਸ ਬਾਰੇ ਜਾਨੀ ਸੇਜ ਉਲਝਣਾਂ ਬਾਰੇ।
ਸਾਥੀ; ਉਂਝ ਇਥੇ ਸੈਕਸ ਆਦਿ ਵਾਰੇ ਗੱਲਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇੱਦਾਂ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦੇਣੀ ਕੋਈ ਮਾੜੀ ਗੱਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਤਾਂ ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਸੈਕਸ ਇਕ ਜ਼ਰੂਰੀ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਾਰੇ ਗੱਲਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹੀ ਰਹਿਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ ਬਿਸ਼ਰਤਾ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਅਸ਼ਲੀਲਤਾ ਨਾ ਆਵੇ। ਡਾਕਟਰ ਜਸਵੰਤ ਗਿੱਲ ਦਿਆਂ ਲੇਖਾਂ ਨੇ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਬੜਾ ਤਕੜਾ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕੀਤਾ ਹੈ।
ਸੇਖ਼ੋਂ: ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਲਿਖ਼ਦੀ ਹੈ ਜਸਵੰਤ। ਉਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਇਕ ਵੱਖ਼ਰਾ ਤੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਰੰਗ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਲੇਖ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ੰਖੇਪ ਤੇ ਟੂ ਦੀ ਪੁਆਇੰਟ ਰੱਖ਼ਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਪਾਠਕ ਬੋਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਲੇਖ਼ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਪੜ੍ਹਦਾ।
ਸਾਥੀ; ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਕੀ ਹੈ?
ਸੇਖੋਂ; ਜੋ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਹੈ ਉਹੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਹੈ। ਅਖਬਾਰਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਰੁਚੀ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਬੜੀ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਸਰਕਾਰੀ ਅਫਸਰ ਤੇ ਵਜ਼ੀਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਪੜ੍ਹਨ-ਲਿਖਣ ਵੱਲ ਵਧੇਰੇ ਰੁਚਿਤ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਆਪਣੀ ਜ਼ਬਾਨ ਵਿਚ ਮਾਣ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਬਾਅਦ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਹਵੇਗੀ।
ਸਾਥੀ; ਤੁਹਾਡੀ ਕਹਾਣੀ 'ਪੇਮੀ ਦੇ ਨਿਆਣੇ' ਮੇਰੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਤੇ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਇਕ ਮਾਸਟਰ ਪੀਸ ਹੈ। ਮੈਂ ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਕਈਆਂ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣਾਈ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਸਮਝਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਕੋਈ ਪਤੇ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨਹੀਂ ਲਿਖੀ ਜਾਂਦੀ। ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਮਨ ਵਿਚ ਖੁੱਭ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਕਹਾਣੀ ਹੋਰ ਕਿਹੜੇ ਕਿਹੜੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਨੇ ਲਿਖੀ ਹੈ?
ਸੇਖੋਂ; ਮੈਥੋਂ ਪਿਛੋਂ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਧੀਰ ਤੇ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ ਨੇ ਵੀ ਕਈ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਬੜਾ ਆਦਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਬੜਾ ਪਿਆਰਾ ਔਰ ਸਹੀ ਨਕਸ਼ਾ ਖਿਚਿਆ। ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ 'ਅੱਧੀ ਵਾਟ' ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਮੰਗਤੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਵੇਖੋਂਗੇ। ਮੇਰੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਵੇਸਵਾਵਾਂ ਨਹੀਂ ਹੋਣਗੀਆਂ। ਮੇਰੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਹਾਰੇ ਹੋਏ ਲੋਕ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ। ਜੇ ਗਰੀਬ ਵੀ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ ਜਾਨ ਵਾਲੇ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਪਾਤਰ ਰੋਂਦੇ ਕੁਰਲਾਂਦੇ ਹਨ। ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਮਾੜੀ ਸਥਿਤੀ ਉਤੇ ਰੋਂਦੇ ਹਨ ਉਹ ਉਸ ਸਥਿਤੀ ਤੋਂ ਉਤਾਂਹ ਨਹੀਂ ਉਠ ਸਕਣਗੇ। ਇਕ ਕੰਜਰੀ ਤੇ ਮੰਗਤੇ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਕਰਨੀ ਕਿ ਸਮਾਜ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਨਾਲ ਬੁਰੀ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਠੀਕ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚ ਵੀ ਕੋਈ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਜ਼ਰੂਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਆ ਗਏ ਹਨ। ਮੈਂ ਅਕਸਰ ਨੌਜਵਾਨ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਸਲਾਹ ਦਿੰਨਾ ਹੁੰਨਾ ਕਿ ਗਰੀਬਾਂ ਨੂੰ ਹਾਰੇ ਹੋਏ ਲੋਕ ਨਾ ਪੇਸ਼ ਕਰਿਆ ਕਰੋ। ਜੂਝ ਰਹੇ ਲੋਕਾਂ ਵਾਂਗ ਪੇਸ਼ ਕਰੋ।
ਸਾਥੀ; ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਕਹੋ।
ਸੇਖੋਂ; ਆਦਰਸ਼ਕ ਹਨ। ਇਸ਼ਕ ਕਰਕੇ ਹਰ ਕੁੜੀ ਹੀਰ ਨਹੀਂ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਤੇ ਹਰ ਮੁੰਡਾ ਰਾਂਝਾ ਨਹੀਂ ਬਣ ਜਾਂਦਾ। ਏਦਾਂ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਲਿਖ ਕੇ ਅਸੀਂ ਭੂਤਕਾਲ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਪਿਆਰ-ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਵਧੇਰੇ ਹੀ ਯਥਾਰਥ ਤੋਂ ਦੂਰ ਕਰਕੇ ਵੇਖਦੈ। ਨਵਤੇਜ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੱਚ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਨੇੜੇ ਹਨ। ਭਾਵੇਂ 'ਮੇਰੀ ਧਰਤੀ, ਮੇਰੇ ਲੋਕ' ਕਾਲਮ ਵਿਚ ਇਕ ਪਾਸੜ ਜਿਹੀ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਿੱਦਾਂ ਅਸੀਂ ਆਮ ਹੀ ਕਹਿੰਦੇ ਸੁਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਜੀ ਅਖੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ
(ਇਥੇ ਸਫਾ ਨੰਬਰ 7 ਮਿਸਿੰਗ ਹੈ)
ਸੇਖੋਂ; ਨੌਜਵਾਨ ਅਕਸਰ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਰੁਚੀਆਂ ਨੂੰ ਭੰਡਦੇ ਹਨ।
ਸਾਥੀ; ਪਰ ਉਹ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਬਰਸੀਆਂ ਮਨਾਉਣ ਲਈ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤਤਪਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।
ਸੇਖੋਂ; ਨਾ ਮੈਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਏਨੀ ਮਹੱਤਤਾ ਦਿੰਨਾਂ ਨਾ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਏਨੇ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਬਾਅਦ ਇਕ ਬੁੜ੍ਹੇ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਆ ਕੇ ਮਾਰ ਦਿਤਾ ਜਿਹੜਾ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮਰਿਆ ਨਾਲ ਦਾ ਸੀ। ਭਲਾ ਉਸ ਦੇ ਇਸ ਕਰਤੱਵ ਨਾਲ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਕੀ ਵੱਡਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ?
ਸਾਥੀ; ਉਧਮ ਸਿੰਘ ਵਿਚ ਬਦਲਾ ਲਊ ਭਾਵਨਾ ਸੀ।
ਸੇਖੋਂ; ਇਹ ਬਚਕਾਨਾ ਗੱਲ ਸੀ।
ਸਾਥੀ; ਮਾਈਕਲ ਓਡਵਾਇਰ (1919 ਦੇ ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ਼ ਵੇਲੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਰਹਿ ਚੁੱਕੇ ਲੈਫ਼ਟੀਨੈਂਟ ਗਵਰਨਰ ਸਨ) ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਨਾਲ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ਕਿ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨੇੜੇ ਆ ਗਈ ਸੀ?
ਸੇਖੋਂ; ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ।
ਸਾਥੀ; ਤੁਸੀਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਹੱਤਤਾ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ?
ਸੇਖੋਂ; ਜੇਕਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜੋ ਕੀਤਾ, ਉਹ ਨਾ ਕਰਦਾ ਤਦ ਵੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿਚ ਕੋਈ ਫਰਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੈਣਾ।
ਸਾਥੀ; ਤੇ ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ?
ਸੇਖੋਂ; ਉਹਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਵਧੇਰੇ ਸੀ। ਸਾਥੀ ਜੀ, ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਨੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾ ਦਿਤੀ ਸੀ ਜਿਹੜੀ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਨਹਿਰੂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰੀ ਸੀ। ਜੇਕਰ ਉਹ ਇਕ ਵਖਰਾ ਸੰਕਲਪ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਸੁਭਾਸ਼ ਵੱਖਰਾ ਸੰਕਲਪ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। ਸੁਭਾਸ਼ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਭਾਰਤ ਛੱਡ ਜਾਣ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਸੋਚਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ ਕਿ ਜੇਕਰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇੰਝ ਨਾ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕ ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਲੱਗ ਟੁਰਨਗੇ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਏਸ ਹੱਦ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ। ਉਸ ਵਾਂਗ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਜਾਨਾਂ ਵਾਰੀਆਂ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਾਰੇ ਵੀ ਸੋਚੋ।
ਸਾਥੀ' ਕੀ ਇਥੋਂ ਜਾ ਕੇ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਤਜਰਬਿਆਂ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਲਿਖੋਂਗੇ?
ਸੇਖੋਂ; ਹਾਲੀਂ ਮੇਰੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿਚ ਕਈ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਕਲਮਬੰਦ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਨਾਂ।
ਸਾਥੀ; ਜਿਹੜਾ ਕੁਝ ਪਹਿਲਾਂ ਲਿਖਿਆ ਉਸ ਬਾਰੇ ਕਦੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਏਦਾਂ ਵੀ ਲੱਗਾ ਕਿ ਏਦਾਂ ਨਹੀਂ ਏਦਾਂ ਲਿਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ?
ਸੇਖੋਂ; ਹਾ, ਕਈ ਚੀਜਾਂ਼ ਬਾਰੇ ਏਦਾਂ ਹੁੰਦੈ। ਮਸਲਨ ਆਪਣਾ ਨਾਟਕ 'ਕਲਾਕਾਰ' ਤੇ 'ਮੋਇਆਂ ਸਾਰ ਨਾ ਕਾਈ' ਮੈਂ ਸੋਧ ਕੇ ਛਪਵਾਇਆ। ਮੈਂ ਸਾਹਿਤ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਇਲਹਾਮ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਬਦਲਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ।
ਸਾਥੀ; ਸੇਖੋਂ ਸਾਹਿਬ, ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ, ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ, ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ, ਬਾਵਾ ਬਲਵੰਤ ਟੁਰ ਗਏ। ਬੜਾ ਵੱਡਾ ਖੱਪਾ ਪੈ ਗਿਆ।
ਸੇਖੋਂ; ਬਈ ਖੱਪੇ ਪੈਂਦੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ ਤੇ ਭਰਦੇ ਵੀ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ।
ਸਾਥੀ; ਤੁਹਾਡੀ ਉਮਰ ਲੰਮੀ ਹੋਵੇ ਪਰ ਏਸ ਵੇਲੇ ਸਿਰਮੌਰ ਲੇਖਕਾਂ ਵਿਚ ਤੁਸੀਂ ਕਿਹਨੂੰ ਕਿਹਨੂੰ ਗਿਣਦੇ ਹੋ?
ਸੇਖੋਂ; ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ, ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਧੀਰ, ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ, ਅਤਰ ਸਿੰਘ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ, ਗਾਰਗੀ ਆਦਿ ਸਥਾਪਤ ਲੋਕ ਹਨ। ਕਈ ਸਥਾਪਤ ਹੋ ਵੀ ਰਹੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਤੇ ਪਾਸ਼, ਤੇਜਵੰਤ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ ਤੇ ਜਗਤਾਰ ਪਪੀਹਾ।
ਸਾਥੀ; ਗਾਰਗੀ ਨੇ ਜਿਹੜੇ ਰੇਖਾ ਚਿਤਰ ਲਿਖੇ ਨੇ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਕਾਫੀ ਝੂਠ-ਝਾਠ ਵੀ ਸੀ। ਤੁਹਾਡੇ ਬਾਰੇ ਜਿਹੜਾ ਲਿਖਿਆ ਉਸ ਨੇ ਕੀ ਉਸ ਵਿਚ ਵੀ ਝੂਠ ਸੀ?
ਸੇਖੋਂ; ਮਾੜਾ ਮੋਟਾ ਹੀ ਲੂਣ ਲਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।
ਸਾਥੀ; ਉਹਦੀ ਨੰਗੀ ਧੁੱਪ ਪੁਸਤਕ ਬਾਰੇ ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਖਿਆਲ ਹੈ?
ਸੇਖੋਂ; ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਹਨ ਪਰ ਜਿਥੇ ਉਹ ਇਕ ਪਰਾਈ ਇਸਤਰੀ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਭੋਗ ਨੂੰ ਬਿਆਨਦਾ ਹੈ ਉਥੇ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਭੋਗ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ?
(ਇਸ ਇੰਟਰਵਿਊ ਦੇ ਛਪਣ ਤੋਂ ਦੋ ਹਫਤੇ ਬਾਅਦ ਕੀਤੇ ਸਵਾਲ/ਜਵਾਬ ਹੇਠਾਂ ਦਿਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ)
ਸਾਥੀ; ਸੇਖੋਂ ਸਾਹਿਬ, ਆਪਣੀ ਇੰਟਰਵਿਊ ਦੇ ਛਪਣ ਬਾਅਦ ਤੁਹਾਡੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਬਾਰੇ ਦਿਤੇ ਗਏ ਬਿਆਨਾਂ ਬਾਰੇ ਇਥੋਂ ਦੀਆਂ ਅਖਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਤੇ ਸਮਾਗਮਾਂ ਵਿਚ ਪਰ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰੌਗਰੈਸਿਵ ਕਿਸਮ ਦੇ ਸਰਕਲਾਂ ਵਿਚ ਕਾਫੀ ਰੌਲ਼ਾ ਪਿਆ ਹੈ ਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬੁਰਾ ਭਲਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਹੱਥੋ ਪਾਈ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਸ਼ ਵੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਕੀ ਉਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸੋਧ ਕਰਨੀ ਚਾਹੋਗੇ ਜਾਂ ਉਸ ਬਿਆਨ ਨੂੰ ਉੱਕਾ ਚੁੱਕਾ ਵਾਪਸ ਲੈਣਾ ਚਾਹੋਂਗੇ?
ਸੇਖੋਂ; ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ। ਸੱਚੀ ਗੱਲ ਆਖੀ ਨੂੰ ਸੋਧਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਸ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦੈ। ਲਿਖ ਦੇ ਬੇਸ਼ੱਕ ਜੋ ਮੈਂ ਕਿਹੈ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿਚ ਬਥੇਰੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਜਾਨਾਂ ਦਿਤੀਆਂ। ੳਹਨਾਂ ਦਾ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਆਦਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਤੂੰ ਆਪ ਲੇਖਕ ਹੈਂ । ਸੱਚੋ ਸੱਚ ਲਿਖ਼ਦੈਂ ਤੂੰ ਆਪ ਇਥੇ ਬੈਠਾ। ਮੈਨੂੰ ਕਿੱਦਾਂ ਕਹਿਨੈਂ ਬਿਆਨ ਬਦਲਣ ਲਈ?
ਸਾਥੀ: ਮੈਨੂੰ ਤੁਹਾਡੀ ਇੱਜ਼ਤ ਦਾ ਪਾਸ ਹੈ।
ਸੇਖ਼ੋਂ: ਇੱਜ਼ਤ ਤਾਂ ਯਾਰ ਸੱਚ ਬੋਲਣ ਵਿਚ ਹੀ ਐ।
1980-ਲੰਡਨ
ਸਾਥੀ ਲੁਧਿਆਣਵੀ ਦੀ ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੇਠੀ ਨਾਲ਼ ਇਕ ਯਾਦਗ਼ਾਰੀ ਇਟੰਰਵਿਊ
(ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੇਠੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਬੜੇ ਪ੍ਰਤਿਭਾਵਾਨ ਅਧਿਆਪਕ, ਨਾਟਕਕਾਰ ਅਤੇ ਵਧੀਆ ਮਨੁੱਖ਼ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਆਪ ਜੀ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਨਾਲ ਇੰਗਲੈਂਡ ਆਏ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਘਰ ਵੀ ਰਹੇ ਤੇ ਇੰਝ ਉਨ੍ਹਾ ਨੂੰ ਜਾਨਣ ਦਾ ਤਕੜਾ ਅਵਸਰ ਮਿਲਿਆ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਆਪ ਜੀ ਕੈਨੇਡਾ ਚਲੇ ਗਏ ਤਾਂ ਤਦ ਵੀ ਅਕਸਰ ਹੀ ਚਿੱਠੀਆਂ ਲਿਖ਼ਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਕਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਤੁਹਾਡੀ ਕਲਮ ਵਿਚ ਬੜੀ ਜਾਨ ਹੈ।ਆਪਣੇ ਲੇਖ਼ਾਂ ਨਾਲ ਤੁਸੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਬੜਾ ਤਕੜਾ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਤੁਸੀਂ ਹੋਰ ਹੋਰ ਲਿਖ਼ੋ ਤੇ ਆਪਣੀ ਵਿਦਵਤਾ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡੋ। ਇਹ ਸੇਠੀ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਜ਼ਰਰਾ ਨਿਵਾਜ਼ੀ ਹੈ ਵਰਨਾ ਇਹ ਨਾਚੀਜ਼ ਕਿਸ ਕਾਬਲ ਹੈ? ਮੈਂ ਤਾਂ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਨਿੱਘੇ ਮਿੱਤਰਾਂ ਕੋਲੋਂ ਸਿੱਖ ਕੇ ਹੀ ਕੁਝ ਲਿਖ਼ ਸਕਿਆ ਹਾਂ। ਖ਼ੈਰ ਲਓ ਪੜ੍ਹੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਇਹ ਇੰਟਰਵਿਊ ਪਰ ਯਾਦ ਰਹੇ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ 1985 ਦੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਕੇ ਹੀ ਵਾਚਿਆ ਜਾਵੇ)
ਸਾਥੀ; ਸੇਠੀ ਸਾਹਿਬ, ਤੁਸੀਂ ਇਥੋਂ ਕੈਨੇਡਾ ਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਵੀ ਜਾ ਰਹੇ ਹੋ। ਤੁਹਾਡਾ ਮਕਸਦ ਕੀ ਹੈ?
ਸੇਠੀ; ਏਥੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਸ ਲਈ ਆਇਆਂ ਕਿ ਏਥੇ ਗਲਾਸਗੋ ਵਿਚ ਭੈਣ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਹੋਰ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਵੀ ਹੈਨ। ਇਹ ਵੀ ਖਾਹਿਸ਼ ਸੀ ਕਿ ਇਥੋਂ ਦੇ ਲੇਖਕਾ ਨੂੰ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਤੇ ਇਥੋਂ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਜਾਣਦਾ। ਇਥੋਂ ਕੈਨੇਡਾ ਜਾਵਾਂਗਾ। ਟਰੰਟੋ ਤੇ ਵੈਨਕੋਵਰ ਵਿਚ ਮਿਤਰਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾਂਗਾ।
ਸਾਥੀ; ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਤੁਹਾਨੂੰ ਰਵਿੰਦਰ ਰਵੀ ਨੇ ਐਤਕਾਂ ਇਆਪਾ ਐਵਾਰਡ ਵੀ ਦਿੱਤੈ?
ਸੇਠੀ; ਜੀ ਹਾਂ, ਉਸ ਨੇ ਕੋਈ ਸਮਾਗਮ ਵੀ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਐ। ਪਰ ਮੇਰਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਕਸਦ ਏਧਰ ਆਉਣ ਦਾ ਇਹ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਕੁ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀਆਂ ਵਿਚ ਮੈਂ ਲੈਕਚਰ ਵੀ ਦੇਣੇ ਸਨ। ਇਹ ਲੈਕਚਰ ਡਰਾਮੇ ਉਤੇ ਹੋਣਗੇ। ਅਜਿਹਾ ਇਕ ਲੈਕਚਰ ਕੈਲਗਰੀ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ, ਕੈਨੇਡਾ ਵਿਚ ਵੀ ਹੋਵੇਗਾ। ਪਰ ਉਥੇ ਇਕ ਹੋਰ ਯੋਜਨਾ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰਾ ਇਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਲਾਸ ਐਂਜਲਸ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਉਤੇ ਇਕ ਫਿਲਮ ਬਣਾ ਰਿਹੈ। ਉਹ ਮੇਰੀ ਮੱਦਦ ਚਾਹੁੰਦੈ।
ਸਾਥੀ; ਲਾਸ ਐਂਜਲਸ ਵਿਚ ਬੈਠਿਆਂ ਪੰਜਾਬ ਉਤੇ ਫਿਲਮ ਉਹ ਕਿੰਝ ਬਣਾ ਸਕੇਗਾ?
ਸੇਠੀ; ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪੂਰਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਪਰ ਸ਼ਾਇਦ ਪਹਿਲਾਂ ਕਦੇ ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸੀਨ ਫਿਲਮਾਅ ਲਿਆਇਆ ਹੋਵੇਗਾ ਤੇ ਹੁਣ ਆਧੁਨਿਕ ਤਕਨੀਕ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸੀਨਾਂ ਨੂੰ ਲਾਸ ਐਂਜਲਸ ਵਿਚ ਇਨਸਰਟ ਕਰ ਸਕੇਗਾ।
ਸਾਥੀ; ਤੁਸੀਂ ਕਿਹੈ ਕਿ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਤੁਸੀਂ ਥੀਏਟਰ ਬਾਰੇ ਲੈਕਚਰ ਦੇਣ ਜਾ ਰਹੇ ਹੋ। ਕੀ ਇਹ ਸਮੁੱਚੇ ਇੰਡੀਅਨ ਥੀਏਟਰ ਬਾਰੇ ਹੋਣਗੇ ਜਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਥੀਏਟਰ ਬਾਰੇ?
ਸੇਠੀ; ਵੈਸੇ ਤਾਂ ਇੰਡੀਅਨ ਥੀਏਟਰ ਬਾਰੇ ਹੀ ਹੋਣਗੇ ਪਰ ਜ਼ੋਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਥੀਏਟਰ ਉਤੇ ਹੀ ਦੇਵਾਂਗਾ। ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਉਹ ਲੋਕ ਜਾਨਣਾ ਚਾਹ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਥੀਏਟਰ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਪ੍ਰਫੁਲਤ ਹੋਇਆ ਹੈ?
ਸਾਥੀ; ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਥੀਏਟਰ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਤੁਰੀ ਹੈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਜਾਨਣਾ ਚਾਹਵਾਂਗਾ ਕਿ ਉਥੇ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਇਸ ਦਾ ਕੀ ਸਥਾਨ ਹੈ? ਲੰਡਨ ਦਾ ਵੈਸਟ ਐਂਡ ਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਬ੍ਰਾਡਵੇਅ ਥੀਏਟਰਾਂ ਦੇ ਘਰ ਹਨ। ਮੈਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਇਸ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਕਰਨ ਨੂੰ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਪਰ ਇੰਡੀਅਨ ਥੀਏਟਰ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਥੀਏਟਰ ਦੀ ਕੀ ਥਾਂ ਹੈ?
ਸੇਠੀ; ਸਾਥੀ ਜੀ, ਸੱਚੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਥੀਏਟਰ ਦਾ ਕੋਈ ਮੁਕਾਬਲਾ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਨਾਂ ਹੋਇਆ ਨਾਲ ਦਾ ਹੀ ਹੈ। ਇੰਡੀਅਨ ਥੀਏਟਰ ਸਮੁੱਚੇ ਤੌਰ ਤੇ ਕਾਫੀ ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ ਹੈ। ਪਰ ਪੰਜਾਬੀ ਥੀਏਟਰ ਬੰਗਾਲੀ ਤੇ ਮਰਾਠੀ ਥੀਏਟਰ ਤੋਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਪਿੱਛੇ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਵਿਚ ਥੀਏਟਰ ਦੀ ਲਗਨ ਨਹੀਂ। ਸਾਡੇ ਡਰਾਮਾਟਿਸਟ ਇਸ ਦੀ ਤਕਨੀਕ ਤੋਂ ਨਾਵਾਕਫ ਹਨ। ਇਹ ਲਿਖ ਸਕਦੇ ਹਨ ਪਰ ਸਟੇਜ ਤੋਂ ਇਸ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਡਰਾਮੇ ਲਿਖਣ ਵਾਲੇ ਵੀ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਚਾਰ-ਪੰਜ ਹੀ ਹੈਨ। ਇਹ ਨਿਰਾਸ਼ ਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਹੈ।
ਸਾਥੀ; ਇਸ ਦੀ ਵਜਾਹ ਕੀ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਥੀਏਟਰ ਪ੍ਰਫੁਲਤ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ?
ਸੇਠੀ; ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਪ੍ਰੋਫੈਸ਼ਨਲ ਥੀਏਟਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਥੀਏਟਰ ਹੈ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਹੈ ਕਿ ਡਰਾਮਾ ਲੇਖਕ ਲਿਖ ਤਾਂ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਸਟੇਜ 'ਤੇ ਖੇਡ ਕੇ ਇਸ ਵਿਚ ਸੰਪੂਰਨਤਾ ਨਹੀਂ ਭਰਦੇ। ਇਥੇ ਲੰਡਨ ਵਿਚ ਮੈਂ ਹੈਰਲਡ ਪਿੰਟਰ ਦਾ ਨਾਟਕ 'ਓਲਡ ਟਾਈਮ' ਵੇਖਿਆ। ਮੈਂ ਇਹ ਨਾਟਕ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਪਰ ਸਟੇਜ 'ਤੇ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਇਸ ਵਿਚਲੀ ਸਟਲਟੀ ਦੇਖ ਕੇ ਦੰਗ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਬਲਵੰਤ ਗਾਰਗੀ ਨੇ ਇਕ ਵਾਰ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ 'ਧੂਣੀ ਦੀ ਅੱਗ' ਵਿਚ ਥੀਏਟਰ ਆਫ ਕਰੂਇਲਟੀ ਦੇ ਤੱਤ ਹਨ। ਗਾਰਗੀ ਮੇਰੇ ਘਰ ਆਉਂਦੇ ਜਾਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਗਾਰਗੀ ਸਾਹਿਬ, ਥੀਏਟਰ ਆਫ ਕਰੂਇਲਟੀ ਇਕ ਡਾਇਰੈਕਟਰੀਕਲ (ਨਿਰਦੇਸ਼ਕੀ) ਦਾ ਸਟਾਈਲ ਹੈ। ਜਿਹੜੇ ਤੱਤ ਤੁਸੀਂ ਉਭਾਰ ਲਓ ਉਸੇ ਕਿਸਮ ਦਾ ਥੀਏਟਰ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਸਾਥੀ; ਬਲਵੰਤ ਗਾਰਗੀ ਨੂੰ ਮੈਂ ਇਕ ਵਾਰ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ ਕਿ 'ਚਾਕੂ' ਤੇ 'ਡੰਗੋਰੀ' ਆਦਿ ਉਸ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਨਾਟਕ ਏਨੇ ਚਿੰਤਨਵਾਦੀ ਤੇ ਪ੍ਰਯੋਗਵਾਦੀ ਹਨ ਕਿ ਸਾਧਰਣ ਲੋਕ ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ। ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਨਾਟਕ ਮੌਡਰਨ ਪੇਂਟਿੰਗਜ਼ ਵਰਗੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ਬਾਨ ਸਿਖਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਏਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਐਬਸਟਰੈਟ ਨਾਟਕਕਾਰੀ ਬਾਰੇ ਤੁਹਾਡੀ ਕੀ ਰਾਏ ਹੈ?
ਸੇਠੀ; ਗਾਰਗੀ ਇਕ ਸਿਆਣਾ ਅਤੇ ਚੁਸਤ ਨਾਟਕਕਾਰ ਹੈ। ਆਮ ਆਦਮੀ ਅਜੇਹੀ ਗੱਲ ਕਰੇ ਤਾਂ ਹੋਰ ਗੱਲ ਹੈ ਪਰ ਗਾਰਗੀ ਵਰਗਾ ਕਹੇ ਤਾਂ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਿਚ ਜ਼ਰੂਰ ਕੋਈ ਗੱਲ ਹੋਣੀ ਐਂ। ਇਹ ਵੀ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਨਾਟਕ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਉਸ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਆਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਪਰ ਦਰਅਸਲ ਤਾਂ ਨਾਟਕ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹੋ ਹੈ ਕਿ ਜਿਹੜੀ ਗੱਲ ਲਫਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਸਮਝ ਨਾ ਆਵੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਟੇਜ 'ਤੇ ਖੇਡ ਕੇ ਸਮਝਾਇਆ ਜਾਵੇ। ਇਹ ਬੁਝਾਰਤਾਂ ਪਾਉਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਸਾਥੀ; ਅਲੋਚਕਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਤੁਰੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕੀ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਅਲੋਚਕ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਨਾਲ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਸੁਹਿਰਦ ਹਨ?
ਸੇਠੀ; ਮੈਂ ਸਾਰੇ ਅਲੋਚਕਾਂ ਬਾਰੇ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦਾ ਪਰ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਿਤਾਬ ਜਾਂ ਰਚਨਾ ਬਾਰੇ ਰਾਏ ਦਿੰਦਿਆਂ ਉਹ ਅੱਸੀ ਫੀ ਸਦੀ ਝੂਠ ਬੋਲ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਕਈ ਤਾਂ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਜਾਂ ਲੇਖਕ ਬਾਰੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੀ ਟਿੱਪਣੀ ਪੜ੍ਹ ਲਈ ਜਾਂ ਲੇਖਕ ਨਾਲ ਹੀ ਉਹਦੀ ਰਚਨਾ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰ ਲਈ ਕਿ ਉਹ ਕੀ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਐਵੇਂ ਸੁਣ ਸੁਣਾ ਕੇ ਹੀ ਅਲੋਚਨਾ ਕਰਨ ਬਹਿ ਗਏ। ਇਹ ਉਸ ਸਾਹਿਤ ਨਾਲ ਧੋਖਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਹਾਲੇ ਬਣ ਹੀ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਲੋਕ ਪਾਠਕਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਧੋਖਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਲੇਖਕਾਂ ਨਾਲ ਵੀ। ਨਵਾਂ ਲੇਖਕ ਕਈ ਵਾਰੀ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਟਿੱਪਣੀ ਕਰ ਕੇ ਹੋਰ ਚੰਗਾ ਲਿਖਣ ਤੋਂ ਝਿਜਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਸਾਥੀ; ਜ਼ਾਹਰ ਹੈ ਕਿ ਇਨਾਮਾਂ ਦੀ ਵੰਡ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਕਿਰਦਾਰ ਹੀ ਹੋਣਗੇ। ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਉਹ ਅਲੋਚਕ ਹੋਣ। ਬਦਦਿਆਨਤੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੇਖਕ ਵੀ ਇਨਾਮਾਂ ਦੀ ਵੰਡ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਹੋਣਗੇ?
ਸੇਠੀ; ਜ਼ਰੂਰ ਹੈਨ। ਇਨਾਮ ਮੁਲਾਹਜ਼ੇਦਾਰੀਆਂ ਪਾਲਣ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਇਨਾਮ ਚੰਗੇ ਇਮਾਨਦਾਰ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਕਬੂਲ ਨਹੀਂ ਕਰਨੇ ਚਾਹੀਦੇ। ਸਾਡਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਇਨਾਮ ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਇਹ ਤਿੰਨ ਸਟੇਜਾਂ ਵਿਚੀਂ ਗੁਜ਼ਰਦਾ ਹੈ। ਪਹਿਲੀ ਸਟੇਜ ਦੇ ਪੰਝੀ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਅਕਸਰ ਮੈਂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਪਰ ਮੇਰੀ ਰਾਏ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਨਹੀਂ ਮੰਨੀ ਬਲਕਿ ਕਈਆਂ ਦੀ ਨਹੀਂ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ। ਦੂਜੀ ਸਟੇਜ ਉਤੇ ਵੀ ਪੰਝੀ ਹੀ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਤੀਜੀ ਸਟੇਜ ਵਿਚ ਕੇਵਲ ਤਿੰਨ ਕੁ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਕਨਵੀਨਰ ਕੋਲ ਵੀਟੋ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਅਕਸਰ ਵੇਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਪਹਿਲੇ ਦੋਹਾਂ ਸਟੇਜਾਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ। ਫਾਈਨਲ ਪੈਨਲ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਕਿਹਾ ਹੋਇਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਫਲਾਣੇ ਨੂੰ ਇਨਾਮ ਦੇਣਾ।
ਸਾਥੀ; ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਨੇ ਏਧਰ ਰਚੇ ਜਾਂਦੇ ਸਾਹਿਤ ਲਈ ਵੀ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਇਨਾਮ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਜਾਚੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮੁੱਚੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਰੱਖਕੇ ਸਾਡਾ ਮੁੱਲ ਪਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਸੇਠੀ; ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਬਿਲਕੁਲ ਸਹਿਮਤ ਹਾਂ। ਪਰ ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਇਸ ਕਰਕੇ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਕਈ ਬਾਹਰਲੇ ਲੇਖਕ ਸਮਝਦੇ ਹਨ ਕਿ ਚੂੰਕਿ ਉਹ ਦੇਸੋਂ ਬਾਹਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰੀਕਗਨੀਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਰਹੀ। ਬਲਕਿ ਮੈਂ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿ ਕਈ ਤਾਂ ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਗਲਤ ਗੱਲਾਂ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਸਾਥੀ; ਮਸਲਨ?
ਸੇਠੀ; ਮਸਲਨ ਇਕ ਦੋ ਤੁਹਾਡੇ ਅਜਿਹੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਵੀ ਨੇ ਜਿਹੜੇ ਐਥੋਂ ਉਥੇ ਦੇ ਇਨਾਮ-ਸ਼ਨਾਮ ਦੁਆਉਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਤੋਹਫੇ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਥੇ ਜਾ ਕੇ ਪਾਰਟੀਆਂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸ਼ਰਾਬਾਂ ਪਿਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਥੇ ਆਇਆਂ ਦੀ ਵੀ ਖਾਤਰ ਕਰਦੇ ਹੋਣਗੇ। ਤੁਹਾਡੇ ਵਿਚ ਏਥੇ ਕੁਝ ਜਣੇ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਲਿਖਣ ਵਾਲੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਥੇ ਸਭ ਜਾਣਦੇ ਹਨ। ਸਾਥੀ ਲੁਧਿਆਣਵੀ ਨੂੰ ਹੁਣ ਮੈਂ ਮਿਲ ਕੇ ਚੱਲਿਆਂ। ਜੇਕਰ ਉਥੇ ਜਾ ਕੇ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡਾ ਨਾਂ ਲਵਾਂ ਤਾਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਕਹੇਗਾ ਕਿ ਸਾਥੀ ਲੁਧਿਆਣਵੀ ਕੌਣ ਹੈ? ਪਰ ਸਾਥੀ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਇਸ ਲਈ ਪਾਸੇ ਕੱਢਣਾ ਕਿ ਉਹ ਬਾਹਰਲਾ ਲੇਖਕ ਹੈ, ਇਹ ਉਸ ਨਾਲ ਜ਼ਿਆਦਤੀ ਹੈ। ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਕਿ ਜੀ ਲੰਡਨ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿਚ ਉਹ ਠੀਕ ਹੈ, ਇਹ ਗਲਤ ਹੈ। ਉਹ ਸਮੁੱਚੇ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਠੀਕ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ? ਇਹ ਉਸ ਦੀ ਮੁੱਲ ਘਟਾਈ ਹੈ। ਸਾਥੀ ਲੁਧਿਆਣਵੀ ਦਾ ਸਾਹਿਤ ਕਿਸੇ ਗੱਲੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਇੰਡੀਆ ਦੇ ਲੇਖ਼ਕਾਂ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਚੰਗਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸ਼ਿੱਦਤ ਨਾਲ਼ ਜੀਅ ਕੇ ਲਿਖ਼ਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਮੇਰਾ ਵਿਊ ਹੈ। ਮੈਂ ਤੁਸੀਂ ਇੱਥੇ ਬੈਠੇ ਕਰਕੇ ਇਹ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਰਿਹਾ। ਇਹ ਮੇਰੀ ਸੁਹਿਰਦ ਰਾਏ ਹੈ।
ਸਾਥੀ; ਬਹੁਤ ਕਿਰਪਾ ਪਰ ਜਦੋਂ ਇਨਾਮਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹੋ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਇਨਾਮ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ?
ਸੇਠੀ; ਬਿਲਕੁਲ ਇਹੋ ਗੱਲ ਹੈ। ਅੱਜ ਕੱਲ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਵੀ ਇਨਾਮ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸਿਲਸਿਲਾ ਇੰਝ ਬਣਿਆਂ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਾਲਾ ਦਿੱਲੀ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਇਨਾਮ ਦੇ ਰਿਹਾ ਤੇ ਦਿੱਲੀ ਵਾਲਾ ਪੰਜਾਬ ਵਾਲੇ ਨੂੰ। ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਭਾਜੀ ਮੋੜੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜਿਹੜੇ ਸਾਧਨਾ ਨਾਲ ਲਿਖਣ ਵਾਲੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਵਾਕਫੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਦੇ ਇਨਾਮ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ।
ਸਾਥੀ; ਪਿੱਛੇ ਜਿਹੇ ਮੈਂ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਕੁਝ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾ ਦੇ ਨਾਂ ਪੜ੍ਹੇ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਵਜੋਂ ਇਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਕੁ ਦੇ ਨਾਂ ਮੈਂ ਕਦੇ ਸੁਣੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਨ।
ਸੇਠੀ; ਮੈਂ ਵੀ ਉਹ ਨਾਂ ਪੜ੍ਹੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸੁਣੇ। ਮੈਨੂੰ ਉਥੇ ਬੈਠਿਆਂ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਥੇ ਬੈਠਿਆਂ।
ਸਾਥੀ; ਸੇਠੀ ਸਾਹਿਬ, ਏਥੇ ਕਈ ਲੇਖਕ ਬੜੀ ਮੁੱਦਤ ਤੋਂ ਲਿਖ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੇਰੀ ਜਾਚੇ ਉਹਨਾ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਬੜੀ ਦੇਣ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਇਥੋਂ ਦਾ ਕੁਝ ਸਾਹਿਤ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡਾ ਉਹਨਾਂ ਬਾਰੇ ਸਮੁੱਚਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕੀ ਬਣਦਾ ਹੈ?
ਸੇਠੀ; ਮੈਂ ਬੰਬਈ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਇਕ ਨਾਵਲਕਾਰ ਦੀ ਰਚਨਾ ਪੜ੍ਹੀ। ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਵਿਚ ਬੰਬਈ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਬਾਰੇ ਇਕ ਵੀ ਲਫਜ਼ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ। ਇਸੇ ਤਰਾ੍ਹਂ ਤੁਹਾਡੇ ਕਈ ਲੇਖਕ ਵੀ ਕਈਆਂ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਇੱਥੇ ਰਹਿਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਇਥੋਂ ਦੇ ਮਾਹੋਲ ਨੂੰ ਪਕੜ ਨਹੀਂ ਸਕੇ। ਇਕ ਸੱਜਣ ਨਾਵਲ ਇਥੇ ਬੈਠ ਕੇ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਪਰ ਗੱਲ ਉਸ ਵਿਚ ਇਥੋਂ ਦੀ ਕੋਈ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਉਤੋਂ ਤਾਅੱਜਬ ਇਹ ਕਿ ਇਕ ਦੋ ਸਾਡੇ ਵਲ ਦੇ ਅਖੌਤੀ ਅਲੋਚਕਾਂ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਬੜਾ ਵੱਡਾ ਦਰਜਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਗੱਲ ਕੋਈ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ ਉਸ ਵਿਚ। ਪਰ ਕਈ ਅਜਿਹੇ ਵੀ ਹੈਨ ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਕਮਾਲ ਦਅਿਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਥੋਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਪਤਾ ਹੈ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਬਾਰੇ ਵੀ ਪਤਾ। ਅਜਿਹੇ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਉਥੇ ਸਭ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਤੇ ਕਦਰ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸਮੁੱਚੇ ਤੌਰ ਤੇ ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਬੜਾ ਕੁਝ ਦਿਤੈ। ਉਹ ਜੋ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਸ ਨੂੰ ਪਾਠਕਾਂ ਤੱਕ ਕਨਵੇਅ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸੁਭਾਵਕਤਾ ਹੈ।
ਸਾਥੀ; ਇਥੋਂ ਦੇ ਕਈਆਂ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਢੇਰ ਸਾਰੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੱਲਿਓਂ ਪੈਸੇ ਦੇ ਕੇ ਛਾਪ ਲਈਆਂ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਉਧਰ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਪੜ੍ਹਤ ਹੈ?
ਸੇਠੀ; ਉਥੇ ਉਧਰਲੇ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਪੜ੍ਹਦਾ, ਇਧਰਲਿਆਂ ਨੂੰ ਕੀ ਪੜ੍ਹਨਾ ਹੈ? ਬਸ ਵਧੀਆ ਜਿਹੀ ਦਿੱਖ ਵਾਲੀ ਕਿਤਾਬ ਛਪਵਾ ਕੇ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਲੇਖਕਾਂ ਤੇ ਅਲੋਚਕਾਂ ਨੂੰ ਭਿਜਵਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦੀ ਰਾਏ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਖਿਆਲ ਅਨੁਸਾਰ ਬਹੁਤ ਉੱਚੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਾਂ ਕੁਝ ਕਾਪੀਆਂ ਯਾਰਾਂ ਮਿੱਤਰਾਂ ਤੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਬਾਕੀ ਦੀਆਂ ਨੂੰ ਸਿਉਂਕ ਖਾ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਲੇਖਕ ਕਿਤਾਬਾਂ ਬਥੇਰੀਆਂ ਛਪਵਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਕੰਨਟੈਂਟ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।
ਸਾਥੀ; ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਇਥੇ ਤੇ ਉਥੇ ਪਾਟੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਉਹ ਏਕੇ ਨਾਲ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦੇ?
ਸੇਠੀ; ਇਹ ਹੋਰਨਾਂ ਜ਼ਬਾਨਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੋਵੇਗਾ ਪਰ ਹਿੰਦੀ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਚਲਦਾ। ਪਰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਲੇਖਕ ਹੈਨ ਵੀ ਥੋੜੇ ਤੇ ਲੜਦੇ ਵੀ ਕਾਫੀ ਹਨ। ਬੰਬਈ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਮਸਾਂ ਸੱਤ ਅੱਠ ਕੁ ਹੀ ਹੋਣੇ ਨੇ ਪਰ ਬੋਲਦੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਸੋਚਦਾ ਸਾਂ ਕਿ ਬਾਹਰ ਆ ਕੇ ਉਹ ਚੇਤੰਨ ਹੋ ਗਏ ਹੋਣਗੇ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਸ਼ਕਤੀ ਤੇ ਸਹਿਣ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਚ ਵੀ ਵਾਧਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਪਰ ਇਥੇ ਦੇ ਲੇਖਕ ਤਾਂ ਬਹੁਤੇ ਹੀ ਪਾਟੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਥੇ ਐਵੇਂ ਇਕ ਦੋ ਬੰਦਿਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਹੀ ਦੁਨੀਆਂ ਸਿਰਜੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਅਜੀਬ ਜਿਹਾ ਤਜਰਬਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਜੇ ਇਕ ਬੰਦਾ ਸਮਝੇ ਕਿ ਬਾਹਰੋਂ ਆਏ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨਾਲ ਮਿਲਣ ਨਹੀਂ ਦੇਣਾ ਬਲਕਿ ਉਹਦਾ ਟੈਲੀਫੋਨ ਨੰਬਰ ਵੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਦੇਣਾ ਤੇ ਬਾਹਰੋਂ ਆਇਆ ਲੇਖਕ ਕੇਵਲ ਉਸੇ ਨੂੰ ਹੀ ਮਿਲ ਕੇ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਜਾਂ ਇਕ ਦੋ ਜਾਣਿਆਂ ਨੇ ਘੁਮਾ ਫਿਰਾ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਕਰ ਦੇਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਗਲਤ ਫਹਿਮੀ ਹੈ। ਬਾਹਰੋਂ ਆਇਆ ਲੇਖਕ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਖ਼ਿਆਲ ਵਖਰੇ ਬੇਸ਼ੱਕ ਹੋਣ ਪਰ ਮਿਲ ਕੇ ਤਾਂ ਬੈਠੋ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ ਦੀ ਤਹਿਰੀਕ ਚੱਲੀ ਸੀ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਖਿਆਲੀ ਤੌਰ ਤੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਵੱਖਰੇ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵਿਚ ਗੂੜ੍ਹੇ ਮਿੱਤਰ ਸਾਂ। ਇਹ ਪੰਜਾਹਵਿਆਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹਨ। ਜੇਕਰ 1985 ਵਿਚ ਤੇ ਏਸ ਐਡਵਾਂਸਡ ਸੁਸਾਇਟੀ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਵੀ ਇਥੋਂ ਦੇ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਪਿਛਾਂਹ ਰਹਿ ਗਈਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹੀ ਕਰਨੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਇਹ ਦੁਖਾਂਤ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੀ ਤਾਂ ਹੈ।
ਸਾਥੀ; ਦੇਸੋਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਖਬਰਾਂ ਤੋਂ ਇੰਝ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿਚਲੇ ਸਿੱਖ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਬਾਹਰ ਰਹਿੰਦੇ ਸਿੱਖ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼, ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਤੇ ਅਮਰੀਕਨ ਪਾਸਪੋਰਟ ਹਨ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਸਲੇ ਵਿਚ ਟੰਗ ਅੜਾਈ ਨਾ ਕਰਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹਾਲ 'ਤੇ ਰਹਿਣ ਦੇਣ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਤੁਹਾਡੀ ਕੀ ਰਾਏ ਹੈ?
ਸੇਠੀ; ਮੇਰੇ ਖਿਆਲ ਵਿਚ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚਲੇ ਸਿੱਖ ਇੰਝ ਨਹੀਂ ਸੋਚਦੇ। ਬਾਹਰ ਰਹਿੰਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਬੋਲਣ ਦਾ ਪੂਰਾ ਹੱਕ ਹੈ। ਏਧਰਲਾ ਸਿਟੀਜ਼ਨ ਹੋਣ ਦਾ ਮਤਲਬ ਧਰਮ ਦਾ ਤਿਆਗਣਾ ਥੋੜ੍ਹਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ?
ਸਾਥੀ; ਕੀ ਬਾਹਰ ਰਹਿੰਦੇ ਸਿੱਖ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਨਾਹਰਾ ਲਾਉਣ ਦਾ ਹੱਕ ਰੱਖਦੇ ਹਨ?
ਸੇਠੀ; ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ। ਮੈਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਦੂਰ ਰਹਿੰਦਾ ਬੰਦਾ ਕਈ ਵੇਰ ਪਿਛਲੇ ਹਾਲਾਤ ਦਾ ਵਾਕਫ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਸ ਨੇ ਉਥੇ ਜਾ ਕੇ ਰਹਿਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਗੱਲ ਟੁਰੀ ਹੈ ਤਾਂ ਐਵੇਂ ਹੀ ਨਿਰੀ ਨਾਹਰੇਬਾਜ਼ੀ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਪੈ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਇਹ ਪਿਛਾਂਹ ਰਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨਾਲ ਜ਼ਿਆਦਤੀ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਏਧਰ ਰਹਿੰਦੇ ਲੋਕ ਇਹ ਤਾਂ ਜਾਣ ਲੈਣ ਕਿ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਹੈ ਕੀ ਚੀਜ਼?
ਸਾਥੀ; ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਉਧਰ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਚਰਚਾ ਹੈ?
ਸੇਠੀ; ਥੋੜੀ ਹੈ ਪਰ ਹੈ ਜ਼ਰੂਰ। ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਲੋਕ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ। ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਫਰੱਸਟਰੇਸ਼ਨ, ਬੇਚੈਨੀ ਤੇ ਗੁੱਸਾ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ।
ਸਾਥੀ; ਕੀ ਇਹ ਲਹਿਰ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਫੇਡ-ਆਊਟ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ?
ਸੇਠੀ; ਫੇਡ ਆਊਟ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜੇਕਰ ਈਮਾਨਦਾਰੀ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਇਸ ਬੇਚੈਨੀ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ।
ਸਾਥੀ; ਕੀ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮਸਲਾ ਕਦੇ ਹੱਲ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ?
ਸੇਠੀ; ਮਸਲਾ ਹੱਲ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਦੀ ਮਰਜ਼ੀ ਤਾ ਹੋਵੇ!
ਸਾਥੀ; ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ?
ਸੇਠੀ; ਸਿੱਖਾਂ ਵਲੋਂ ਵੀ।
ਸਾਥੀ; ਪਰ ਕੁਝ ਲੋਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਕੋਲ ਤਾਂ ਸੰਜੀਦਾ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਸੇਠੀ; ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਗੱਲ ਹੀ ਕੋਈ ਨਹੀਂ। ਲੀਡਰਸ਼ਿੱਪ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਵੀ ਇਕ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਮਸਲਾ ਹੱਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਿਹਾ। ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਵੀ ਢਿੱਲ ਹੈ। ਜੇ ਕੋਈ ਸ਼ਿਕਵਾ ਹੈ ਤਾਂ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਸੁਣੋ ਤਾਂ ਸਹੀ। ਫਰੱਸਟਰੇਟਡ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਬਾਗੀਆਨਾ ਹਰਕਤਾਂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਹੀ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।
ਸਾਥੀ; ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ਼ ਦੇ ਪੁਲੀਟੀਕਲ ਸੀਨ ਉਤੇ ਜਾਂ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਸਿੱਖ਼ਾਂ ਦੀ ਪਾਲੇਟਿਕਸ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਲੋਕ ਸ਼ਾਮਲ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ?
ਸੇਠੀ; (ਹੱਸ ਕੇ) ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਸਾਥੀ ਸਾਹਿਬ ਕਿ ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਲੋਕ ਕਿਉਂਕਿ ਕਾਨਸ਼ੀਅਸ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਸੁਹਿਰਦਿਤਾ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸਿਆਣੇ ਲੋਕ ਵਧੇਰੇ ਚਲਾਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਉਹ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ। ਸੁਹਿਰਦਤਾ ਅਧਪੜ੍ਹਿਆਂ ਵਿਚ ਵਧੇਰੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਸਾਥੀ; ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਤਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਲੋਕ ਹੀ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਸੇਠੀ; ਬਸ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਹੀ ਕਰਨ ਜੋਗੇ ਹਨ। ਲਿਖਾਰੀਆਂ ਵਿਚ ਤੇ ਬੁਧੀਜੀਵੀਆਂ ਵਿਚ ਡਰਪੋਕ ਲੋਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਫਿਰ ਤੁਹਾਡੇ ਆਖਣ ਵਾਂਗ ਆਖਦੇ ਫਿਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਲਓ ਜੀ ਅਨਪੜ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵੱਸ ਪੈ ਗਏ। ਸਾਨੂੰ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਨਾਲ ਰਗੜਾ ਲੱਗ ਗਿਆ।
ਸਾਥੀ; ਸੇਠੀ ਸਾਹਿਬ, ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਹੋਏ ਕਤਲਾਂ ਪਿੱਛੇ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਹੱਦ ਤੀਕ ਇੋਥੋਂ ਦੇ ਲੀਡਰਾਂ ਦੀਆਂ ਬਿਅਨਾਬਾਜ਼ੀਆਂ ਦਾ ਵੀ ਹੱਥ ਸੀ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਕਹੋ।
ਸੇਠੀ; ਇਹ ਗੱਲ ਉਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਹਿਣੀ ਸੌਖੀ ਹੈ। ਪਰ ਇਸ ਪਿੱਛੇ ਕਈ ਡੂੰਘੇ-ਚੌੜੇ ਕਾਰਨ ਵੀ ਹਨ। ਮਸਲਾ ਬੜਾ ਪੇਚੀਦਾ ਹੈ। ਨਿਰਾ ਇਕੋ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਵੈਸੇ ਸਾਥੀ ਜੀ, ਪਟਿਆਲਿਉਂ, ਅਮ੍ਰਿਤਸਰੋਂ ਤੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹੋਂ ਮੈਂ ਹੁਣੇ ਆਇਆਂ। ਉਥੇ ਕੋਈ ਏਡੀ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਜਿੰਨੀ ਇਥੋਂ ਤੀਕ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ। ਮਸਲਨ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਹੱਲੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਿਹੜੇ ਕਤਲ ਉਥੇ ਹੋਏ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁ ਗਿਣਤੀ ਜ਼ਾਤੀ ਦੁਸ਼ਮਣੀਆਂ ਕੱਢਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਸੀ। ਤਿਵਾੜੀ ਤੇ ਸੁਮੀਤ ਦੇ ਕਤਲਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਅਜੇ ਕੋਈ ਸਪੱਸ਼ਟੀਕਰਨ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਕਿ ਕਿਸ ਨੇ ਕੀਤੇ ਜਾਂ ਕਰਵਾਏ ਸਨ? ਏਸ ਵੇਲੇ ਉਥੇ ਬੇਚੈਨੀ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਕਿਸੇ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਦੇ ਵਿਰੁਧ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਹਿੰਦੂ-ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ ਤਰੇੜਾਂ ਪਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੋਈ ਹੈ ਪਰ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਲੋਕ ਸਮਝ ਰਹੇ ਹਨ। ਐਸੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਬੇਚੈਨੀ ਦੂਰ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਪਰ ਦੁਪਾਸੀਂ ਸੁਹਿਰਦਤਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।
ਸਾਥੀ; ਬਾਹਰ ਰਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਇਸ ਲਈ ਵੀ ਫਿਕਰਮੰਦ ਹਨ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਜਾਣ ਲਈ ਵੀਜ਼ਾ ਲੈਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਸਰਮਾਇਆ ਵੀ ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਬੇਫਿਕਰ ਹੋ ਕੇ ਨਹੀਂ ਲਗਾ ਸਕਦੇ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਉਥੋਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕੀ ਸੋਚਦੇ ਹਨ?
ਸੇਠੀ; ਇਹਨਾਂ ਗੱਲਾਂ ਤੋਂ ਉਧਰਲੇ ਆਮ ਪੰਜਾਬੀ ਸੁਚੇਤ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ। ਤੁਹਾਡੀ ਰੰਜਸ਼ ਬਿਲਕੁਲ ਠੀਕ ਹੈ। ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੁਚੇਤ ਜਾਂ ਚੇਤੰਨ ਕਰਨ ਲਈ ਸਿੱਖਾਂ ਕੋਲ ਨਾ ਸਿਰਫ ਲੀਡਰਸ਼ਿੱਪ ਦੀ ਹੀ ਘਾਟ ਹੈ ਸਗੋਂ ਨਾ ਇਹਨਾਂ ਕੋਲ ਕੋਈ ਅਖਬਾਰ ਹੈ, ਨਾ ਹੀ ਮੀਡੀਆ ਹੈ, ਨਾ ਹੀ ਲੋਕ ਸੰਪਰਕ ਦੇ ਸਾਧਨ ਹਨ। ਇਕੱਠੇ ਨਹੀਂ ਬੈਠ ਸਕਦੇ। ਸੋ ਦੁਖਾਂਤ ਇਕ ਨਹੀਂ ਕਈ ਹਨ।
ਸਾਥੀ; ਤੁਸੀਂ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਰਾਜ ਬੱਬਰ ਤੇ ਓਮਪੁਰੀ ਤੁਹਾਡੇ ਸ਼ਿਸ਼ ਸਨ। ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਵਧੀਆ ਐਕਟਰਾਂ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤਾ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਵਰਤਿਆ?
ਸੇਠੀ; ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਕੁਝ ਕੁ ਪੰਜਾਬੀ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਪਰ ਪੰਜਾਬੀ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵੀ ਫਿਲਮਕਾਰ ਪੈਸੇ ਲਾ ਕੇ ਖੁਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਫਿਲਮਾਂ, ਗੀਤ ਤੇ ਥੀਏਟਰ ਡਬਲ ਮਾਅਨਿਆਂ ਵਾਲੀ ਬੋਲੀ ਤੀਕ ਹੀ ਮਹਿਦੂਦ ਰਹਿ ਗਏ ਹਨ।
ਸਾਥੀ; ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਾਂ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਜ਼ਬਾਨ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਅੰਤ ਨਹੀਂ।
ਸੇਠੀ; ਬਿਲਕੁਲ ਠੀਕ ਕਿਹੈ ਤੁਸਾਂ।
(ਜੁਲਾਈ 1985)
ਸਾਥੀ ਲੁਧਿਆਣਵੀ ਦੀ ਗਾਇਕਾ ਰੇਸ਼ਮਾਂ ਨਾਲ਼ ਇਕ ਯਾਦਗ਼ਾਰੀ ਇੰਟਰਵਿਊ
(ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਗਾਇਕਾ ਰੇਸ਼ਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਈ ਵੇਰ ਇੰਗਲੈਂਡ ਆਏ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਮੈਂ ਕੰਪੀਅਰ ਵੀ ਕੀਤਾ ਸੀ ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਥ ਵਿਚ ਕਈ ਦਿਨ ਅਨੇਕਾਂ ਵੇਰ ਬਿਤਾਉਣ ਦਾ ਅਵਸਰ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। 1992 ਵਿਚ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਇਹ ਇੰਟਰਵਿਊ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਸਾਊਥਾਲ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਸਪੌਂਸਰਾਂ ਵਲੋਂ ਦਿਤੇ ਹੋਏ ਕਿਰਾਏ ਦੇ ਮਕਾਨ ਵਿਚ ਠਹਿਰੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖ਼ਾਵੰਦ, ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਸਾਜ਼ਾਂ ਵਾਲੇ ਵੀ ਸਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਰਾਤੇ ਹੀ ਮੈਂ ਊਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸ਼ੋਅ ਕੰਪੀਅਰ ਕੀਤਾ ਸੀ ਤੇ ਇਕੱਠਿਆਂ ਡਿਨਰ ਵੀ ਕੀਤਾ ਸੀ।)
ਸਾਥੀ; ਰੇਸ਼ਮਾ ਜੀ, ਤੁਸੀਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਦੋ ਤਿੰਨ ਵੇਰ ਏਥੇ ਇੰਗਲਿਸਤਾਨ ਆਏ ਹੋ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਵੇਰ ਤੁਸੀਂ ਇਕੀ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਆਏ ਸਾਓ। ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਹੁਣ ਤੀਕ ਸਾਡੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਬੜੀ ਤਬਦੀਲੀ ਆ ਗਈ ਹੈ ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਈ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਆ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਇਹ ਦੱਸੋ ਕਿ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸੁਣਨ ਦਾ ਚਾਅ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਨਾ ਘਟਿਆ ਸਾਡਿਆਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ? ਕੀ ਇਹ ਓਨੇ ਹੀ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਹਨ ਰੇਸ਼ਮਾਂ ਵਾਸਤੇ?
ਰੇਸ਼ਮਾਂ; ਸਾਥੀ ਵੀਰਿਆ, ਅੱਲਾ ਦਾ ਬੜਾ ਫਜ਼ਲ ਏ। ਲੋਕੀਂ ਬੜਾ ਪਿਆਰ ਦੇਂਦੇ ਨੇ, ਜਿਥੇ ਵੀ ਜਾਨੀ ਆਂ ਹੱਥਾਂ ਤੇ ਚੁੱਕ ਲੈਂਦੇ ਨੇ। ਪਲਕਾਂ ਤੇ ਬਿਠਾਅ ਲੈਂਦੇ ਨੇ। ਜਿਹੋ ਜਿਹਾ ਚਾਅ ਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾਂ ਵੇਖਿਆ ਸੀ ਉਹੋ ਜਿਹਾ ਹੀ ਹੁਣ ਵੇਖਨੀ ਪਈ ਆਂ। ਬੜੀ ਮੁਹੱਬਤ ਨਾਲ ਸੁਣਦੇ ਪਏ ਨੇ। ਮੈਂ ਮੈਡਮ ਨੂਰ ਜਹਾਂ ਨਾਲ ਏਥੇ ਆਈ ਸਾਂ। ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਸ਼ੋਅ ਕੀਤੇ ਸਨ। ਬੜੇ ਕਾਮਯਾਬ ਰਹੇ। ਉਹ ਤਾਂ ਚਲੇ ਗਏ ਨੇ। ਦੇਖੋ ਜੀ, ਬੜੇ ਵੱਡੇ ਬੰਦੇ ਨੇ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਅਦਨਾ ਜਿਹਾ ਬੰਦਾ ਹਾਂ।
ਸਾਥੀ; ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਹੋ। ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ-ਗਾਇਕੀ ਦੀ ਰੂਹੇ- ਰਵਾਂ ਹੋ। ਤੁਹਾਡੀ ਨਿਰਮਾਣਤਾ ਵੀ ਤੁਹਾਡੀ ਵਡਿਆਈ ਏ। ਮੈਨੂੰ ਼ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਈ ਏ ਇਹ ਸੁਣਕੇ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਆਪਿਣਿਆਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹਨੀਂ ਦੇਸੀਂ ਓਨੇ ਹੀ ਨਿੱਘੇ ਪਾਇਆ ਹੈ ਜਿੰਨੇ ਇਹ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਪਿਛਲੀਆਂ ਫ਼ੇਰੀਆਂ ਵੇਲੇ ਸਨ ਪਰ ਫ਼ਿਰ ਵੀ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਦੱਸੋ ਕਿ ਇਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਤੁਹਾਡੇ ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਬਣਦੈ?
ਰੇਸ਼ਮਾਂ; ਏਨ੍ਹੀ ਪਿੰਡੀਂ (ਉਹਦਾ ਭਾਵ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਤੇ ਦੇਸਾਂ ਤੋਂ ਸੀ) ਅੱਲਾ ਦੀ ਮਿਹਰ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਭੈਣ ਭਰਾ ਬੜਾ ਖਾਂਦੇ ਪੀਂਦੇ ਨੇ ਜੀ। ਓਧਰ ਸਾਡੇ ਮੁਲਕੀਂ ਤਾਂ ਧੂੜ ਉੜਦੀ ਏ। ਬੰਦਾ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਖ਼ਾਈ ਜਾਂਦਾ ਏ। ਗਰੀਬੀ ਦੀ ਕੋਈ ਹੱਦ ਨਹੀਂ। ਏਥੇ ਲੋਕ ਬੜੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਨੇ। ਅੱਲਾ ਇਹਨਾਂ ਉਤੇ ਹੋਰ ਵੀ ਰਹਿਮਤ ਕਰੇ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰ ਦੇਂਦੇ ਨੇ। ਵਰਨਾ ਮੈਂ ਕੀ ਬੰਦਾ ਹਾਂ? ਮੈਂ ਚੀਨ ਗਈ, ਰੋਮਾਨੀਆਂ ਗਈ, ਅਮਰੀਕਾ ਗਈ, ਕਨੇਡਾ ਗਈ। ਹਰ 'ਪਿੰਡ' ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਬੜੀ ਮੁਹੱਬਤ ਦਿੱਤੀ। ਅੱਲਾ ਤਾਲਾ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰ ਏ ਭਰਾਵਾ ਕਿ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬੜੀ ਮੁਹੱਬਤ ਨਾਲ ਗੁਜ਼ਰ ਰਹੀ ਏ।
ਸਾਥੀ; ਕੋਈ ਸ਼ਿਕਵਾ ਵੀ ਹੋਊ ਤੁਹਾਨੂੰ?
ਰੇਸ਼ਮਾਂ; (ਹੱਸ ਕੇ) ਬਸ ਇਕ ਕਿ ਮਾਨਚੈੇਸਟਰ ਵਿਚ ਮੇਰਾ ਪਰਸ ਕਿਸੇ ਨੇ ਚੁਰਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਉਹਦੇ ਵਿਚ ਮੇਰੇ ਦਰਜਨਾਂ ਗੀਤਾਂ ਦੀਆਂ ਡਾਇਰੀਆਂ ਸਨ। ਮੇਰਾ ਡਰਾਈਵਿੰਗ ਲਾਇਸੰਸ ਸੀ। ਫਰਦਾਂ ਸਨ। ਹੋਰ ਖੌੋਰੇ ਕੀ ਕੀ ਸੀ? ਕੁਝ ਪੈਸੇ ਵੀ ਹੈ ਸਨ। ਮੈਂ ਏਦਾਂ ਕਦੇ ਸੋਚਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਇਹਨੀਂ ਪਿੰਡੀਂ ਵੀ ਚੋਰ ਵਸਦੇ ਹੋਣਗੇ।
ਸਾਥੀ; ਪਰ ਏਥੇ ਤਾਂ ਆਮ ਕਰਕੇ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਡਾਕੇ ਪੈਂਦੇ ਨੇ। (ਹੱਸ ਕੇ) ਬਈ ਗੱਲ ਇਹ ਵੀ ਏ ਕਿ ਏਡੀ ਵੱਡੀ ਰੇਸ਼ਮਾਂ ਦਾ ਪਰਸ ਚੁਰਾਉਣਾ ਵੀ ਤਾਂ ਵੱਡਾ ਡਾਕਾ ਹੀ ਏ।
ਰੇਸ਼ਮਾਂ: ਏਨਾਂ ਸੁਹਣਾ ਹੱਸ ਕੇ ਮੇਰੇ ਵੀਰਿਆ ਤੂੰ ਮੇਰਾ ਦੁੱਖ਼ ਹੱਲਕਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਈ।
ਸਾਥੀ: ਪਾਠਕ ਜਾਨਣਾ ਚਾਹੁਣਗੇ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਗਾਣਾ ਕਦੋਂ ਤੇ ਕਿੰਝ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ?
ਰੇਸ਼ਮਾਂ; ਮੈਨੂੰ ਜੀ ਪੰਝੀ-ਛੱਬੀ ਸਾਲ ਹੋ ਗਏ ਗਾਉਂਦਿਆਂ। ਮੈਂ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਸੀ ਕੋਈ ਬਾਰਾਂ ਤੇਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੀ। ਮੈਨੂੰ ਸ਼ੌਂਕ ਸੀ ਗਾਉਣ ਦਾ। ਅਸੀਂ ਸੁਦਾਗਰ ਸਾਂ। ਬੀਕਾਨੇਰ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸਾਂ। ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਦੀ ਸੀ ਤੇ ਪਿਓ ਮੇਰਾ ਬੀਕਾਨੇਰ ਦਾ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਰਾਜਿਸਥਾਨ ਦੇ ਊਠ ਖਰੀਦ ਕੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੱਕ ਵੇਚਣ ਜਾਂਦੇ ਸਾਂ। ਫਿਰ ਉਧਰੋਂ ਮੱਝੀਆਂ, ਗਾਈਆਂ ਤੇ ਘੋੜੇ ਲੈ ਕੇ ਆਉਣੇ ਤੇ ਰਾਜਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਫਰੋਖ਼ਤ ਕਰਦੇ ਸਾਂ। ਜਾਨੀ ਇਹ ਸਾਡਾ ਜ਼ਾਤੀ ਕੰਮ ਸੀ। ਪਸ਼ੂ਼ੂਆਂ ਦੇ ਜਿਥੇ ਵੀ ਮੇਲੇ ਮੰਡੀਆਂ ਲਗਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਉਥੇ ਗਾਉਣ ਵਜਾਉਣ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਗਵੱਈਏ ਪਿੜ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਗਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਵੀ ਖੜ੍ਹੀ ਖੜੀ੍ਹ ਨੇ ਲੱਗ ਪੈਣਾ ਗਾਉਣ ਤੇ ਉਦੋਂ ਸ਼ੌਂਕ ਬਹੁਤ ਵਧ ਗਿਆ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ। ਇਕ ਵੇਰ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਮੇਲੇ ਵੇਲੇ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਭਾਈ ਦੀ ਸ਼ਾਦੀ ਉਤੇ ਸ਼ਾਬਾਜ਼ ਕਲੰਦਰ ਦੀ ਮੰਨਤ ਬੋਲੀ ਸੀ। ਸਾਥੀ ਸੈਹਬ, ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਹੀ ਸ਼ਾਬਾਜ਼ ਦੀ ਮੰਨਤ ਗੰਵੀ ਸੀ। ਖੈਰ, ਜਦ ਮੈਂ ਮੰਨਤ ਗਾ ਰਹੀ ਸਾਂ ਆਪਣੇ ਭਾਈ ਦੀ ਸ਼ਾਦੀ ਉਤੇ ਤਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਰੇਡੀਓ ਦੇ ਬੰਦੇ ਵੀ ਖੜੋਤੇ ਸਨ। ਖਬਰੇ ਟੈਲੀਵੀਯਨ ਦੇ ਵੀ ਸਨ। ਉਹ ਕੋਈ ਡਾਇਰੈਕਟਰ-ਸ਼ਰੈਕਟਰ ਸਨ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਐਵੇਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਐਵੇਂ ਜਿਹੇ ਦੇ ਬਾਬੂ ਸਮਝਿਆ ਸੀ। ਲਓ ਜੀ, ਉਹਨਾਂ ਮੈਨੂੰ ਗਾਉਂਦਿਆਂ ਵੇਖ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਆਪ ਰੇਡੀਓ ਪੇ ਗਾਏਂ। ਆਪ ਕੀ ਆਵਾਜ਼ ਬਹੁਤ ਅੱਛੀ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣਾ ਪਤਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਿਖ ਕੇ ਦਿਤਾ। ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਰੇਡੀਓ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ? ਮੈਂ ਤਾਂ ਐਵੇਂ ਡੱਬਾ ਜਿਹਾ ਸਮਝੀ ਬੈਠੀ ਸਾਂ। ਪਰ ਜਦ ਮੈਂ ਗਈ ਤਾਂ ਬੜਾ ਵੱਡਾ ਸਟੂਡੀਓ ਸੀ।
ਸਾਥੀ; ਇਹ ਗੱਲ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਹੈ ਨਾ?
ਰੇਸ਼ਮਾਂ; ਹਾਂ ਪਰ, ਰੇਡੀਓ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਬੰਦੇ ਸਨ ਉਹ। ਖੈਰ ਜੀ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਡੰਡੇ ਜਿਹੇ ਮੁਹਰੇ ਖੜ੍ਹੀ ਕਰ ਦਿਤਾ।
ਸਾਥੀ; (ਹੱਸ ਕੇ) ਡੰਡੇ ਤੋਂ ਤੁਹਾਡਾ ਭਾਵ ਮਾਈਕਰੋਫੋਨ ਹੋਵੇਗਾ?
ਰੇਸ਼ਮਾਂ; ਹਾਹੋ ਜੀ, ਉਹੀਓ। ਹਾਂ ਜੀ, ਉਹਦੇ ਅੱਗੇ ਖੜੋ ਕੇ ਮੈਂ ਗਾਉਂਦੀ ਰਹੀ। ਦੋ ਚਾਰ ਗਾਣੇ ਗਾਏ। ਫਿਰ ਅਸੀਂ ਚਲੇ ਆਏ।
ਸਾਥੀ; ਇਹ ਕਦੋਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ?
ਰੇਸ਼ਮਾਂ; ਇਹਨੂੰ ਜੀ ਪੰਝੀ ਛੱਬੀ ਵਰ੍ਹੇ ਹੋ ਗਏ ਹੋਣੇ ਨੇ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਕ ਟੈਸਟਿੰਗ ਟੇਪ ਭੇਜ ਦਿਤੀ। ਮੇਰੇ ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਤਾਂ ਰੇਡੀਓ ਵਿਚ ਗਾ ਕੇ ਆਈ ਆਂ। ਉਹ ਬਹੁਤ ਖਫਾ ਹੋ ਗਏ। ਸਾਰਾ ਕਬੀਲਾ ਨਰਾਜ਼ ਹੋ ਗਿਆ । ਫਿਰ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਉਥੋਂ ਲੈ ਗਏ ਤੇ ਮੁੜ ਕੇ ਨਾ ਜਾਣ ਦਿਤਾ।
ਸਾਥੀ; ਟੈਸਟਿੰਗ ਟੇਪ ਵਿਚ ਤੁਹਾਡਾ ਕਿਹੜਾ ਗੀਤ ਸੀ?
ਰੇਸ਼ਮਾਂ; ਹਾਇ ਓਇ ਰੱਬਾ ਨਹੀਓਂ ਲੱਗਦਾ ਦਿਲ ਮੇਰਾ, ਸੱਜਣਾਂ ਬਾਝੋਂ ਛਾਇਆ ਘੋਰ ਹਨ੍ਹੇਰਾ।
ਸਾਥੀ; ਫੇਰ ਕੀ ਹੋਇਆ?
ਰੇਸ਼ਮਾਂ; ਫਿਰ ਇਕ ਦਿਨ ਮੈਂ ਬਾਜ਼ਾਰ ਗਈ ਤਾਂ ਇਕ ਰਸਾਲੇ ਉਤੇ ਮੇਰੀ ਫੋਟੋ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਹੀਓ ਕੱਪੜੇ ਪਾਏ ਹੋਏ ਸਨ ਤੇ ਮੈਂ ਡੰਡੇ (ਮਾਈਕਰੋਫੋਨ) ਮੂਹਰੇ ਖੜੋਤੀ ਸਾਂ। ਮੈਂ ਬੜੀ ਘਬਰਾ ਗਈ। ਮੈਨੂੰ ਕੀ ਪਤਾ ਸੀ ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਏਦਾਂ ਫੋਟੋ ਛਾਪ ਦੇਣੀ ਆਂ। ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਨਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਕਦੋਂ ਇਹ ਫੋਟੋ ਖਿੱਚ ਲਈ ਗਈ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜਾਨੀ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਨੂੰ ਮੈਂ ਇਕ ਕੁੜੀ ਤੋਂ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖਵਾਈ ਕਿ ਆਇੰਦਾ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿਚ ਮੇਰੀ ਫੋਟੋ ਨਾ ਆਏ। ਮੇਰੀ ਫੋਟੋ ਲੁਕੋ ਦੇਵੋ।
ਸਾਥੀ; ਇਸ ਫੋਟੋ ਦਾ ਇਤਰਾਜ਼ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਸੀ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਟੱਬਰ ਨੂੰ?
ਰੇਸ਼ਮਾਂ; ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਚੰਗੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗੀ ਪਰ ਜੇਕਰ ਮੇਰੇ ਮਾਪਿਆਂ ਅਤੇ ਕਬੀਲੇ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਬੁਰਾ ਹਾਲ ਕਰ ਦੇਣਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਰੇਡੀਓ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਲੁਕ ਕੇ ਮਿਲਣ ਗਈ ਸਾਂ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਤਾਂ ਆਵਾਜ਼ ਤੋਂ ਹੀ ਬੁਰਾ ਮਨਾਇਆ ਸੀ ਤੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿਚ ਫੋਟੋ ਦੇਖ ਕੇ ਤਾਂ ਹੋਰ ਵੀ ਖਫਾ ਹੋ ਜਾਂਦੇ। ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਜਿਸ ਬਾਬੂ ਦੇ ਆਖੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿਚ ਫੋਟੋਆਂ ਆ ਗਈਆਂ ਉਹਦੇ ਆਖੇ ਉਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਹ ਫੋਟੋਆਂ ਲੁਕ ਵੀ ਦੇਣੀਆਂ। ਲਓ ਜੀ, ਅਸਾਂ ਤਾਂ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖੀ ਕਿ ਫੋਟੋ ਅਗਾਂਹ ਤੋਂ ਛਾਪਿਓ ਨਾ ਪਰ ਉਹ ਭੈੜੇ ਆਪੂੰ ਆ ਗਏ। ਮੇਰੇ ਵਡਿੱਕਿਆਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਸਮਝਾਇਆ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਬੱਚੇ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਬੜੀ ਚੰਗੀ ਏ। ਇਹਨੂੰ ਰੇਡੀਓ ਉਤੇ ਗਵਾਓ। ਮੁਕਦੀ ਗੱਲ ਕੀ ਜੀ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਰੇਡੀਓ ਦੀ ਥਾਂ ਸਦਰ ਅਯੂਬ ਖਾਨ ਦੇ ਅੱਗੇ ਲੈ ਗਏ। ਮੈਂ ਗਾਣੇ ਗਾਏ। ਸਦਰ ਸਾਹਿਬ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਹੋਏ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਜੀ ਮੈਨੂੰ ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਵਾਰ ਗਾਉਣ ਲਈ ਸੱਦਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਜੀ ਮੈਨੂੰ ਐਵਾਰਡ ਦਿੱਤਾ, 'ਹੁਸਨੇ ਕਾਰਕਰਦਗੀ'। ਉਹਤੋਂ ਬਾਦ ਤਾਂ ਜੀ ਚੱਲ ਸੋ ਚੱਲ ਹੋ ਗਈ। ਰੇਡੀਓ, ਟੀ ਵੀ ਤੇ ਗਾਉਣ ਲੱਗੀ। ਰੀਕਾਰਡ ਬਣ ਗਏ। ਟੇਪਾਂ ਬਣ ਗਈਆਂ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਆਹ ਮੋਈਆਂ ਸੀ ਡੀਆਂ ਵੀ ਬਣ ਗਈਆਂ ਨੇ। ਅੱਲਾ ਦਾ ਫਜ਼ਲ ਏ। ਹਾਂ ਸੱਚ, ਸਦਰ ਅਯੂਬ ਖਾਨ ਤੋਂ ਬਾਦ ਸਾਥੀ ਸੈਹਬ, ਜ਼ਿਆ ਉਲ ਹੱਕ ਨੇ ਵੀ ਬੁਲਾਇਆ ਤੇ ਗੰਵਾਇਆ ਤੇ ਐਵਾਰਡ ਦਿੱਤਾ। ਜ਼ੁਲਫੀਕਾਰ ਅਲੀ ਭੁਟੋ ਸਾਹਬ ਵੀ ਬੜੇ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਸਨ ਜੀ ਮੈਨੂੰ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਵੀ ਐਵਾਰਡ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਦੱਸਣਾ ਤੁਹਾਨੂੰ ਭੁੱਲ ਗਈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਸਦਰ ਅਯੂਬ ਖਾਨ ਅੱਗੇ ਗਾ ਆਈ ਤਾਂ ਘਰ ਦਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ ਕਿ ਹੁਣ ਜਿਹੜੀ ਬਦਨਾਮੀ ਹੋਣੀ ਸੀ ਹੋ ਗਈ ਹੁਣ ਮੈਨੂੰ ਗਾਉਣ ਦਿਓ ਜਿਥੇ ਮੇਰਾ ਮਨ ਕਰੇ। ਲਓ ਜੀ, ਬਾਹਰਲੇ ਮੁਲਕਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਸੱਦੇ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਏ।
ਸਾਥੀ; 'ਵੇ ਮੈਂ ਚੋਰੀ ਚੋਰੀ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਲਾ ਲਈਆਂ ਅੱਖਾਂ,' ਗੀਤ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਰੇਡੀਓ ਉਤੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਗਾਉਂਦੇ ਸਾਓ?
ਰੇਸ਼ਮਾਂ; ਹਾਂ ਜੀ, ਉਸ ਤੋਂ ਵੀ ਕਿਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ। ਅੱਜ ਕੱਲ ਤਾਂ ਜੀ ਮੈਨੂੰ ਬੜੀ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਈ ਏ ਕਿ ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਗਾਣੇ ਦੀ ਨਕਲ ਕੀਤੀ ਏ। ਜਾਨੀ ਲਤਾ ਜੀ ਦੇ ਭਾਈ ਨੇ ਮਿਊਜ਼ਕ ਚੁਰਾ ਲਿਆ।
ਸਾਥੀ; ਤੁਹਾਡੀ ਉਹਨਾਂ ਨਕਲ ਕਰ ਲਈ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਵਿਚ ਖੁਸ਼ੀ ਕਿਸ ਗੱਲ ਦੀ ਹੈ?
ਰੇਸ਼ਮਾਂ; ਦੇਖੋ ਜੀ, ਏਡੇ ਵੱਡੇ ਫੰਨਕਾਰ ਨੇ। ਸਾਡੀ ਮੈਡਮ ਨੂਰ ਜਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਮੇਰੇ ਕਈ ਗਾਣੇ ਨਕਲ ਕੀਤੇ ਨੇ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਇਸ ਕਾਬਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹਾਂ ਕਿ ਮੇਰੀ ਨਕਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ। ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਏ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪਿਆਰ ਏ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮੁਹੱਬਤ ਏ ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਮੇਰੇ ਵਰਗੇ ਅਦਨੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਅੱਛਾ ਸਮਝਿਆ। ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਈ ਏ।
ਸਾਥੀ; ਇਸ ਗਾਣੇ ਦੀ ਟਿਊਨ ਮੈਂ ਸੁਣਿਆਂ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਖਾਵੰਦ ਨੇ ਬਣਾਈ ਸੀ, ਖਾਨ ਸਾਹਿਬ ਨੇ।
ਰੇਸ਼ਮਾਂ; ਹਾਂ ਜੀ, ਤਕਰੀਬਨ ਸੱਭੋ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਹੀ ਬਣਾਈਆਂ।
ਸਾਥੀ; ਕੱਲ ਦੀ ਮਹਿਫਲ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲੋਂ ਵੀ ਕੁਝ ਗਜ਼ਲਾਂ ਸੁਣੀਆਂ ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਪੁੱਤਰ ਸਾਵਨ ਕੋਲੋਂ ਵੀ। ਬਹੁਤ ਅੱਛਾ ਗਾਉਂਦੇ ਨੇ। ਮੁਬਾਰਕਾਂ।
ਰੇਸ਼ਮਾਂ; ਹਾਂ ਜੀ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬੜਾ ਸ਼ੌਂਕ ਏ ਤੇ ਮੇਰਾ ਸਾਥ ਦੇਂਦੇ ਨੇ। ਸਾਵਨ ਉਮਦਾ ਫੰਨਕਾਰ ਏ। ਉਹਨੂੰ ਦਾਦ ਦੇਣੀ ਬਣਦੀ ਏ।
ਸਾਥੀ; ਤੁਸੀਂ ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਆਏ ਸਾਓ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਸਾਹਮਣੇ ਵੀ ਗਾਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਮਹਿਫਲ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਦੱਸੋ।
ਰੇਸ਼ਮਾਂ; ਦਲੀਪ ਕੁਮਾਰ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਬੰਬਈ ਦੇ ਬਿਰਲਾ ਹਾਲ ਵਿਚ ਮੇਰਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਕਰਾਇਆ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਟੈਲੀਫੋਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਜੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਇਕ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ ਏ। ਇਕ ਦੋ ਗਾਣੇ ਸੁਣੋਂ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਬੜਾ ਸੁਆਦ ਆਵੇਗਾ। ਉਧਰੋਂ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਹਾਂ ਭੇਜ ਦਿਓ।' ਜੀ ਮੈਂ ਚਲੇ ਗਈ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕੋਠੀ। ਮੈਂ ਢਾਈ ਤਿੰਨ ਘੰਟੇ ਗਾਉਂਦੀ ਰਹੀ। ਫਿਰ ਮੈਂ ਆਪੂੰ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਇਹਨਾ ਨੇ ਕਿਤੇ ਜਾਣਾ ਹੋਵੇਗਾ ਰੇਸ਼ਮਾਂ, ਤੂੰ ਤਾਂ ਹਟਦੀ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਤੇਰੀ ਵਜਾਹ ਕਾਰਨ ਦੇਰ ਹੋ ਰਹੀ ਏ ਤੇ ਤੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਸ਼ਰਮਾਉਂਦਿਆਂ ਤੈਨੂੰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦੇ। ਮੈਂ ਖੁਦ ਹੀ ਕਿਹਾ, ''ਭੈਣ ਜੀ, ਤੁਸੀਂ ਕਿਤੇ ਜਾਣਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਤੁਸੀਂ ਜਾਓ, ਮੈਂ ਵੀ ਚਲਦੀ ਆਂ। ਮੇਰੀ ਵਜਾਹ ਕਰਕੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੇਰ ਹੋ ਰਹੀ ਹੋਵੇਗੀ।" ਲੇਕਿਨ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਹੱਸ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਰੇਸ਼ਮਾਂ ਮੇਰੇ ਪਾਸ ਬਹੁਤ ਟਾਈਮ ਹੈ। ਆਪ ਕੁਛ ਔਰ ਸੁਨਾਓ। ਕੋਈ ਪਸ਼ਤੋ ਗਾਣਾ ਸੁਣਾਓ। ਪਰ ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੁਛ ਖਾਓ। ਮੈਂ ਆਖਿਆ ਜੀ, ਖੁਆਓ। ਲਓ ਜੀ, ਖਾ ਪੀ ਕੇ ਅਸੀਂ ਫਿਰ ਗਾਉਣ ਲਗ ਪਏ। ਮੈਂ ਪਸ਼ਤੋਂ ਗੀਤ ਸੁਣਾਏ। ਪੰਜਾਬੀ ਤਾ ਸੁਣਾਂਦੀ ਹੀ ਰਹੀ ਸਾਂ। ਮੈਂ ਉਰਦੂ ਦੀਆਂ ਗਜ਼ਲਾਂ ਵੀ ਗਾਈਆਂ। ਪਰ 'ਹਾਏ ਰੱਬਾ ਨਹੀਂਓ ਲੱਗਦਾ ਦਿਲ ਮੇਰਾ" ਨਾ ਸੁਣਾਇਆ। ਉਥੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਨੂੰਹ ਖੜੀ ਸੀ, ਸੋਨੀਆਂ ਗਾਂਧੀ। ਉਹ ਆਖਣ ਲੱਗੀ, 'ਉਹੋ ਗੀਤ ਸੁਣਾਓ ਜਿਹੜਾ ਤੁਹਾਡੇ ਰੀਕਾਰਡ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਨੰਬਰ ਤੇ ਹੈ।' ਉਹ ਅੰਦਰੋਂ ਰੀਕਾਰਡ ਚੁੱਕ ਲਿਆਈ।
ਸਾਥੀ; ਪਰ ਉਹ ਤਾਂ ਇਟਾਲੀਅਨ ਔਰਤ ਹੈ?
ਰੇਸ਼ਮਾਂ; ਪਰ ਉਹਨੂੰ ਹੀ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਗੀਤਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤੀ ਸਮਝ ਆ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਹ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੂੰ ਆਖਣ ਲਗੀ ਕਿ ਹਾਇ ਰੱਬਾ ਗੀਤ ਸੁਣੋ। ਸੋ ਇੰਦਰਾ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਹ ਗੀਤ ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਸੁਣਿਆਂ ਹੈ ਸੋਨੀਆਂ ਜੀ ਨੂੰ ਵਜਾਂਦਿਆਂ। ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਹੈ। ਫਿਰ ਮੈਂ ਉਹ ਗੀਤ ਸੁਣਾ ਦਿਤਾ। ਮੈਨੂੰ ਖ਼ਦ ਨੂੰ ਇੰਝ ਲੱਗਾ ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਗਾਇਆ ਹੋਵੇ। ਮੈਡਮ ਜੀ ਨੂੰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਚੰਗਾ ਲੱਗਾ।
ਸਾਥੀ; ਉਥੇ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਲੋਕ ਹਾਜ਼ਰ ਸਨ?
ਰੇਸ਼ਮਾਂ; ਬਹੁਤ ਸਨ ਜੀ। ਯੂਨਸ ਖਾਨ ਸਾਹਿਬ ਵੀ ਸਨ, ਇੰਦਰਾ ਜੀ ਦੇ ਸੈਕਟਰੀ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਫਸਰ ਤੇ ਵਜ਼ੀਰ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬਾਬੂ ਤੇ ਬਾਬੂਆਣੀਆਂ। ਲਓ ਜੀ ਗਾਣਾ ਸੁਣ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਮੈਨੂੰ ਇੰਦਰਾ ਸਾਹਿਬਾ ਨੇ ਆਪਣੀ ਘੜੀ ਲਾਹ ਕੇ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਮੈਂ ਆਖਿਆ 'ਭੈਣ ਜੀ, ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਘੜੀਆਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਬਾਜ਼ਾਰੋਂ ਪੰਜਾਹ ਖਰੀਦ ਸਕਨੀ ਆਂ, ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਉਤੇ ਲਿਖ ਕੇ ਦਿਓ ਆਪਣਾ ਨਾਂ।' ਉਹ ਬਹੁਤ ਹੱਸੇ। ਇਕ ਦਮ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸੈਕਟਰੀ ਭੇਜ ਕੇ ਬਾਜ਼ਾਰੋਂ ਖੁਦਵਾ ਕੇ ਦਿਤਾ, ' ਟੂ ਰੇਸ਼ਮਾ ਫਰੌਮ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ' ਤੇ ਤਾਰੀਖ਼। ਇਹ ਘੜੀ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਲਾਹੌਰ ਸਾਂਭ ਕੇ ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਏ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਬੜੀ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਏ।
ਸਾਥੀ; ਕੋਈ ਹੋਰ ਗੱਲ ਆਖੀ ਹੋਵੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ?
ਰੇਸ਼ਮਾਂ; ਹਾਂ, ਮੈਨੂੰ ਪੁੱਛਣ ਲੱਗੇ, 'ਰੇਸ਼ਮਾਂ, ਆਪ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਆਏ ਹੋ, ਕੋਈ ਤਕਲੀਫ ਤੋ ਨਹੀਂ ਹੈ ਆਪ ਕੋ?' ਮੈਂ ਆਖਿਆ, 'ਜੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਸਾਨੂੰ ਠਾਣੇ ਜਾਣਾ ਪੈਂਦਾ ਰੋਜ਼ ਕਿ ਅਸੀਂ ਹਾਜ਼ਰ ਆਂ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਨੂੰ ਕੋਈ ਚੋਰ ਡਾਕੂ ਸਮਝ ਰੱਖਿਐ? ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ ਏ ਤੁਸੀਂ ਸਾਨੂੰ ਦੋ ਕੁ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਜਾਣ ਦੀ।' ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਬਹੁਤ ਹੱਸੇ। ਫਿਰ ਇਕ ਸੈਕਟਰੀ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਗਿੱਟਮਿੱਟ ਕੀਤੀ। ਇਕ ਖਤ ਲਿਖਵਾ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਆਖਿਆ, 'ਅੱਬ ਸੇ ਰੇਸ਼ਮਾਂ, ਤੁਮ ਜਹਾਂ ਚਾਹੋ ਜਾ ਸਕਤੀ ਹੋ। ਸਾਰਾ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਤੁਮਾਹਰੇ ਲੀਏ ਖੁਲ੍ਹਾ ਹੈ।' ਲਓ ਜੀ ਫਿਰ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਮਾ ਦੇ ਪਿੰਡ ਗਈ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਘਰ ਗਈ। ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਗਈ। ਤੁਹਾਡੇ ਲੁਧਿਆਣੇ ਗਈ। ਜਲੰਧਰ ਗਈ। ਸ਼ੋਅ ਕੀਤੇ। ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲੀ।
ਸਾਥੀ; ਤੁਸੀਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਦਲੀਪ ਕੁਮਾਰ ਨੂੰ ਵੀ ਮਿਲੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਾਰੇ ਵੀ ਦੱਸੋ?
ਰੇਸ਼ਮਾ; ਹਾਂ ਜੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਸ਼ੋਅ ਕਰਵਾਏ, ਘਰ ਸੱਦਿਆ। ਆਦਰ ਮਾਣ ਕੀਤਾ। ਧਰਮਿੰਦਰ, ਦੇਵ ਅਨੰਦ, ਰਾਜ ਕਪੂਰ, ਅਮਿਤਾਭ ਬੱਚਨ, ਸਭ ਏਓਂ ਮਿਲੇ ਜਿਵੇਂ ਚਿਰਾਂ ਤੋਂ ਵਿਛੜੇ ਹੋਏ ਹੋਈਏ। ਦਾਅਵਤਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ, ਖਾਣਿਆਂ ਤੇ ਬੁਲਾਇਆ। ਆਖਰ ਪੰਜਾਬੀ ਨੇ।
ਸਾਥੀ; ਅਸੀਂ ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਇਥੇ ਵਸ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਸਾਡੀਆਂ ਨਾਸਾਂ ਵਿਚੋਂ ਵਤਨ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਮਹਿਕ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ। ਏਸੇ ਤਰਾ੍ਹਂ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਜਾਂਦੇ ਹੋਵੋਂਗੇ ਤਾਂ ਉਦਾਸ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹੋਵੋਂਗੇ?
ਰੇਸ਼ਮਾਂ; ਹਾਂ ਜੀ, ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਗਈ। ਮੈਨੂੰ ਘਰ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਤੇ ਕੰਧਾਂ ਤੋਂ ਇੰਝ ਲਗਾ ਕਿ ਏਥੇ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਟੁਰ ਫਿਰ ਰਹੀ ਹੈ ਤੇ ਹੁਣੇ ਆ ਜਾਵੇਗੀ। ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਵੀ ਆਏ ਕਿ ਆਏ। ਅਜੇ ਵੀ ਸਾਡੇ ਉਥੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਹੈਗੇ ਨੇ। ਰਾਜਿਸਥਾਨ ਵਿਚ ਤੇ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਦੇ ਪੇਕੀਂ। ਫਰ ਹੁਣ ਉਹ ਮੁਖਤਲਿਫ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਚਲੇ ਗਏ ਹਨ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਦਲ ਗਈ ਏ। ਉਹ ਗੱਲਾਂ ਨਹੀਂ ਰਹੀਆਂ ਸਾਥੀ ਭਿਰਾਵਾ।
ਸਾਥੀ; ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਆਪਸੀ ਸਦਭਾਵਨਾ ਤੇ ਦੋਸਤੀ ਨਹੀਂ ਪਲ੍ਹਮ ਰਹੀ। ਇਹ ਇਕ ਸਿਆਸੀ ਗੱਲ ਹੈ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਕਹੋ।
ਰੇਸ਼ਮਾਂ; ਮੈਂ ਤਾਂ ਜੀ ਸਿਆਸਤ ਨੂੰ ਸਮਝਦੀ ਨਹੀਂ। ਫੰਨਕਾਰ ਤਾਂ ਗਾ ਸਕਦੈ। ਜੇਕਰ ਸਿਆਸਤ ਨੂੰ ਸਮਝਦਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਲੀਡਰ ਨਾ ਬਣਿਆਂ ਹੋਇਆ ਹੁੰਦਾ? ਮੈਂ ਤਾਂ ਕਹਿੰਨੀ ਆਂ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਐਕਟਰ ਤੇ ਫੰਨਕਾਰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਫੰਨਕਾਰਾਂ ਦੀ ਇਜ਼ਤ ਕਰਦੇ ਨੇ ਤੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਫੰਨਕਾਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੰਨਕਾਰਾਂ ਦੀ। ਐਓਂ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਨੇ ਜਿਵੇਂ ਇਕੋ ਮਾਂ ਦੇ ਜੰਮੇ ਹੋਏ ਹੋਣ। ਸਾਡੀ ਤਾਂ ਇਹੋ ਤਮੰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਅੱਛਾ ਸਲੂਕ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਲੜਨ ਭਿੜਨ ਵਿਚ ਕੋਈ ਫਾਇਦੇ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਕਿੰਨੀ ਵੱਢ ਟੁੱਕ ਕਰਾ ਕੇ ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਮੁਲਕ ਵੰਡ ਲਏ। ਹੁਣ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੋਸਤਾਨਾ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਸੋਚਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਤੇ ਪਿਆਰ ਮੁਹੱਬਤ ਨਾਲ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਦੋਹਾਂ ਮੁਲਕਾਂ ਦੇ ਫੰਨਕਾਰਾਂ ਦੇ ਤਬਾਦਲੇ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਨੇ। ਆਉਣਾ ਜਾਣਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ।
ਸਾਥੀ; ਨਾਲੇ ਰੇਸ਼ਮਾਂ, ਜ਼ਬਾਨ ਇਕ। ਤਰਜ਼ੇ-ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਇਕ। ਇਕੋ ਜਿਹੇ ਲੋਕ ਗੀਤ। ਇਕੋ ਜਿਹਾ ਸੰਗੀਤ। ਇਕੋ ਜਿਹੇ ਪਹਿਰਾਵੇ। ਇਕੋ ਜਿਹਾ ਖ਼ਾਣ ਪੀਣ। ਫਰਕ ਕੋਈ ਹੈ ਹੀ ਨੀ ਗਾ।
ਰੇਸ਼ਮ; ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਆ ਕੇ ਪਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਚਲਦਾ ਕਿ ਮੈਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਹਾਂ ਕਿ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ। 1982 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਫੇਰ ਗਈ ਸੀ। ਉਥੇ ਮੈਂ ਗਾਣਾ ਗਾ ਕੇ ਆਈ, 'ਚਾਰ ਦਿਨਾਂ ਦਾ ਪਿਆਰ ਰੱਬਾ, ਬੜੀ ਲੰਮੀ ਜੁਦਾਈ।' ਬੜਾ ਪਸੰਦ ਕੀਤਾ ਲੋਕਾਂ ਨੇ। ਫਿਰ ਮੈਂ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿਚ ਗਾਣੇ ਗਾਏ। ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪਿਆਰ ਮੁਹੱਬਤ ਏ ਵਰਨਾ ਮੈਂ ਇਸ ਕਾਬਲ ਨਹੀਂ ਹਾਂ। 'ਪਤੀ ਪਤਨੀ ਔਰ ਤਵਾਇਫ' ਵਿਚ ਮੈਂ ਗਾਣੇ ਗਾਏ। ਮੈਂ ਕੋਈ ਏਨੀ ਚੰਗੀ ਗਾਉਣ ਵਾਲੀ ਨਹੀਂ ਹਾਂ।
ਸਾਥੀ; ਰੇਸ਼ਮਾਂ ਜੀ, ਇਹ ਤੁਹਾਡੀ ਨਿਰਮਾਣਤਾ ਹੈ। ਏਦਾਂ ਨਾ ਕਹੋ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਗਾਉਂਦੇ।
ਰੇਸ਼ਮਾ; ਨਹੀਂ, ਇਹ ਮੁਹੱਬਤ ਪਿਆਰ ਹੀ ਏ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਬੜੀ ਸ਼ੁਕਰ ਗੁਜ਼ਾਰ ਆਂ। 'ਲੰਮੀ ਜੁਦਾਈ' ਮੇਰਾ ਗਾਣਾ ਵੀ ਬੜਾ ਚੱਲਿਆ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਬੜੀ ਤਮੰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਫੰਨਕਾਰ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਰਹਿਣ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਮੈਂ ਅਕਸਰ ਗਾਉਂਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਆਂ। ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ ਵੀ ਮੈਂ ਕਈਆਂ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿਚ ਗਾਇਆ। 'ਹੀਰ ਰਾਂਝਾ' ਇਕ ਨਵੀਂ ਫਿਲਮ ਬਣ ਰਹੀ ਏ। ਉਸ ਵਿਚ ਵੀ ਗਾ ਰਹੀ ਹਾਂ। ਅਨਿਲ ਕਪੂਰ ਦੀਆਂ , ਭੱਪੀ ਲਹਿਰੀ ਦੀਆਂ ਤੇ ਲਕਸ਼ਮੀ ਕਾਂਤ ਪਿਆਰੇ ਲਾਲ ਦੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿਚ ਗਾਇਆ।
ਸਾਥੀ; ਅੱਜਕੱਲ ਜਿਹੜੇ ਫਿਲਮੀ ਗਾਣੇ ਗਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਨੇ ਦੋਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਸਮਝ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਕਹਿ ਲਓ ਜਾਂ ਸ਼ਾਇਸਤਾ ਕਿਸਮ ਦੇ ਲੋਕ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਸੁਣਿਆਂ ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ ਨੇ ਤਾਂ ਤਕਰੀਬਨ ਗਾਉਣਾ ਹੀ ਛੱਡ ਦਿਤਾ। ਤੁਹਾਡਾ ਇਹਦੇ ਬਾਰੇ ਕੀ ਖਿਆਲ ਹੈ?
ਰੇਸ਼ਮਾਂ; ਪੁਰਾਣੇ ਗਾਣਿਆਂ ਵਿਚ ਬੜਾ ਦਰਦ ਤੇ ਸੋਜ਼ ਸੀ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਗਾਣਾ ਰਹਿ ਹੀ ਨਹੀਂ ਗਿਆ। ਕੋਈ ਸਮਝਦਾਰ ਬੰਦਾ ਇਹਨਾਂ ਗਾਣਿਆਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੁਣ ਸਕਦਾ। ਇਹ ਪੌਪ ਡਿਸਕੋ ਤੇ ਬੈਲ ਬੌਟਮ ਜਾਂ ਹੋਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਕੀ ਕਰੀ ਫਿਰਦੇ ਨੇ। ਇਹ ਕੋਈ ਸੁਹਜ ਸੁਆਦ ਵਾਲੇ ਗਾਣੇ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਬੰਬਈ ਵਿਚ ਨੌਸ਼ਾਦ ਸਾਹਿਬ ਹਨ। ਮੇਰੇ ਗੁਰੂ ਹਨ। ਉਹਨਾ ਦੇ ਵੇਲਿਆਂ ਵਿਚ 'ਮੁਗਲੇ ਆਜ਼ਮ' ਤੇ 'ਬੇੈਜੂ ਬਾਂਵਰਾ' ਵਰਗੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ ਬਣ ਗਈਆਂ । ਕਿਆ ਮਿਊਜ਼ਕ ਹੈ। ਇਧਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ 'ਇੰਤਜ਼ਾਰ', 'ਕੋਇਲ', 'ਅਨਾਰਕਲੀ' ਵਰਗੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ ਕਮਾਲ ਦੀਆਂ ਬਣੀਆਂ ਨੇ। ਅੱਜ ਦੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ ਤੁਸੀਂ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿਚ ਬਹਿ ਕੇ ਵੇਖ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ। ਸ਼ਰਮ ਆਉਂਦੀ ਹੈ।
ਸਾਥੀ; ਵੈਸੇ ਵੀ ਅੱਜ ਦੇ ਗਾਇਕ ਰਿਆਜ਼ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਲਗਦੇ ਤੇ ਸਿੱਧੇ ਮਾਈਕਰੋਫੋਨ ਮੁਹਰੇ ਜਾ ਖੜੋਂਦੇ ਨੇ। ਤੁਸੀਂ ਦੱਸੋ ਕਿ ਕੀ ਮੈਂ ਠਕਿ ਹਾਂ?
ਰੇਸ਼ਮਾਂ; ਫਿਰ ਉਹੋ ਜਿਹੇ ਹੀ ਉਹ ਚਲਦੇ ਨੇ। ਮਿਹਨਤ ਉਹਨਾਂ ਕੀਤੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਤੇ ਚੌਥੇ ਦਿਨ ਹੀ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਸਦਾ ਲਈ ਥੋੜੋਂ ਰਹਿੰਦਾ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮਿਊਜ਼ਕ।
ਸਾਥੀ; ਇਕ ਜ਼ਾਤੀ ਸਵਾਲ। ਰੇਸ਼ਮਾਂ ਜੀ, ਤੁਹਾਡੀ ਸ਼ਾਦੀ ਕਦੋਂ ਹੋਈ ਸੀ?
ਰੇਸ਼ਮਾਂ; ਭਿਰਾ ਸਾਥੀ ਸੈਹਬ, ਮੇਰੀ ਸ਼ਾਦੀ ਬੜੀ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਦੀ ਹੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਸਾਡੇ ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਹੀ ਇਹ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਰਾਜਿਸਥਾਨ ਦੇ ਹੋਏ ਨਾ। ਸਾਡਾ ਵਿਆਹ ਸਾਡੇ ਵਿਚ ਹੀ ਹੁੰਦਾ। ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਮੈਂ ਕੋਈ ਅੱਠਾਂ-ਦਸਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਹੋਵਾਂਗੀ ਜਦੋਂ ਮੇਰੀ ਮੰਗਣੀ ਕਰ ਦਿਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਫਿਰ ਪੰਦਰਾਂ ਸੋਲਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਮੇਰਾ ਮੁਕਲਾਵਾ ਹੋ ਗਿਆ ਜਾਨੀ ਮੇਰਾ ਵਿਆਹ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਏਸੇ ਲਈ ਮੇਰੇ ਬੱਚੇ ਮੇਰੇ ਜਿੱਡੇ ਹੀ ਲੱਗਦੇ ਨੇ। ਅੱਜਕੱਲ ਤਾਂ ਬੰਦਾ ਪੰਜਾਹਾਂ ਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੈ ਤੇ ਫਿਰ ਵੀ ਕਹੀ ਜਾਂਦਾ ਕਿ ਹਾਲੀਂ ਪੈਰਾਂ ਤੇ ਨਹੀਂ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਇਆ।
ਸਾਥੀ; ਆਪਣੇ ਖਾਵੰਦ ਦਾ ਨਾਂ ਵੀ ਆਪਣੀ ਜ਼ਬਾਨੀ ਸਾਡੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸ ਦਿਓ? ਸੁਣਿਆਂ ਕਿ ਉਹ ਵੀ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿਚ ਗਾਂਦੇ ਨੇ।
ਰੇਸ਼ਮਾਂ; ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਏ, ਖਾਨ ਮੁਹੰਮਦ। ਬੜਾ ਸ਼ੌਂਕ ਰਖਦੇ ਨੇ ਮਿਊਜ਼ਕ ਦਾ। 'ਵੇ ਮੈਂ ਚੋਰੀ ਚੋਰੀ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਲਾ ਲਾਈਆਂ ਅੱਖਾਂ' ਦੀ ਤਰਜ਼ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਹੀ ਬਣਾਈ ਸੀ।
ਸਾਥੀ; ਤੁਹਾਡੇ ਕਿੰਨੇ ਬੱਚੇ ਨੇ?
ਰੇਸ਼ਮਾਂ; ਅੱਲਾ ਦਾ ਫਜ਼ਲ ਏ। ਮੇਰੇ ਛੇ ਬੱਚੇ ਨੇ। ਦੋ ਪੁੱਤਰ ਤੇ ਚਾਰ ਧੀਆਂ। ਛੋਟੇ ਦਾ ਨਾਂ ਸਾਵਨ ਏ। ਵੀਹ ਕੁ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਇਥੇ ਤੁਹਾਡੇ ਪਿੰਡ (ਲੰਡਨ) ਆਈ ਸੀ ਤਾਂ ਇਹ ਬਿਮਾਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਪੁਛਿਆ ਕਿ ਇਹ ਕਦੋਂ ਜੰਮਿਆਂ ਸੀ। ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਜੀ ਇਹ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਪਰ ਉਦੋਂ ਖਰਬੂਜ਼ੇ ਤੇ ਅੰਬ ਚਲੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਸੋ ਸਾਡਾ ਜਟਕੀਲਾ ਮਹੌਲ ਹੀ ਏ।
ਸਥੀ; ਤੁਹਾਡੇ ਉਧਰ ਇਕ ਗਾਇਕਾ ਹੈ, ਮੁਸੱਰਤ ਨਜ਼ੀਰ। ਉਹਦੇ ਬਾਰੇ ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਖਿਆਲ ਏ?
ਰੇਸ਼ਮਾਂ; ਦਰਅਸਲ ਉਹ ਗਾਇਕਾ ਨਾਲੋਂ ਐਕਟਰ ਵਧੇਰੇ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਚੰਗੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਕਨੇਡਾ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਘਰ ਵੀ ਗਈ ਸਾਂ। ਰਹਿੰਦੀ ਵੀ ਕਨੇਡਾ ਵਿਚ ਹੀ ਏ। ਉਹਨੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਗਾਇਆ ਵੀ ਸੀ।
ਸਾਥੀ; ਏਥੋਂ ਹੁਣ ਕਿਥੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹੋ?
ਰੇਸ਼ਮਾਂ; ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਕ ਪਿੰਡ ਏ, ਭਲਾ ਜਿਹਾ ਨਾਂ ਏ ਉਹਦਾ, (ਸੋਚ ਕੇ) ਪੈਰਿਸ। ਫਿਰ ਕਨੇਡਾ ਤੇ ਅਮਰੀਕਾ। ਇਕੋ ਜਿਹੇ ਮੁਲਕ ਨੇ। ਬਰਫਾਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਨੇ। ਬੁਰਾ ਹਾਲ ਏ।
ਸਾਥੀ; ਤੁਹਾਡੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਕਿਹੜੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਵਧੇਰੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ?
ਰੇਸ਼ਮਾਂ; ਜੰਮੀ ਮੈਂ ਰਾਜਿਸਥਾਨ ਵਿਚ ਸਾਂ। ਪਿਓ ਮੇਰਾ ਰਾਜਿਸਥਾਨੀ ਸੀ ਤੇ ਮਾਂ ਸੀ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਦੀ। ਸੋ ਮੇਰੀ ਜ਼ਬਾਨ ਮਿਲਗੋਭਾ ਜਿਹੀ ਏ। ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਗੀਤ ਹੀ ਗਾਵਾਂਗੀ। ਮੇਰਾ ਆਪਣਾ ਹੀ ਸਟਾਈਲ ਹੈ।
ਸਾਥੀ; ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਸ਼ਿਵ ਨੂੰ ਵੀ ਗਾਇਆ?
ਰੇਸ਼ਮਾਂ; ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਜਲੰਧਰ, ਲੁਧਿਆਣੇ ਤੇ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਬਗੈਰਾ ਗਈ ਸਾਂ ਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਬੜਾ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਮਾਂ ਤੇ ਗੀਤ ਜ਼ਰੂਰ ਗਾਓ। ਫਿਰ ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਖੁਦ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਗੀਤ ਲਿਖ ਕੇ ਵੀ ਭੇਜੇ ਪਰ ਗਾ ਨਹੀਂ ਸਕੀ ਪਰ ਗਾਵਾਂਗੀ ਜ਼ਰੂਰ। ਮੈਂ ਕੁਝ ਸ਼ਬਦ ਗਾਏ ਨੇ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ ਦੇ। ਬਲਵੰਤ ਗਾਰਗੀ ਦੇ ਲਿਖੇ ਨਾਟਕ 'ਸਾਂਝਾ ਚੁਲ੍ਹਾ' ਦੇ ਟੀ ਵੀ ਸੀਰੀਅਲ ਲਈ ਵੀ ਮੈਂ ਗਾਇਆ ਸੀ। ''ਸਾਂਝਾ ਚੁਲ੍ਹਾ" ਦਾ ਗੀਤ ਸੀ, 'ਸ਼ੁਕਰ ਏ ਰੱਬ ਨੇ ਸਾਂਝਾ ਚੁਲ੍ਹਾ ਬਾਲਿਆ (ਰੇਸ਼ਮਾਂ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਹੀ ਇਹ ਗੀਤ ਗਾਉਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀ ਹੈ) ਸਾਥੀ ਸੈਹਬ, ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਬੜਾ ਪਿਆਰ ਦਿਤੈ ਮੈਨੂੰ। ਰੇਸ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਤੇ ਅੱਲਾ ਨੇ ਬਣਾਇਆ। ਵਰਨਾ ਮੈਂ ਤਾਂ ਰੇਸ਼ਮ ਨਹੀਂ ਖੱਦਰ ਹੀ ਹੋਣਾ ਸੀ।
ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਹੱਸ ਪੈਂਦੇ ਹਾਂ। ਰੇਸ਼ਮਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਅਵਾਜ਼ ਮਾਰੀ। ਵੇ ਸਾਵਣ ਐਹ ਆਪਣੇ ਮਾਮੇ ਨੂੰ ਚਾਹ ਸ਼ਾਹ ਤਾਂ ਪਿਆ। ਕੀ ਆਖੇਗਾ ਮੇਰਾ ਭਿਰਾਅ ਕਿ ਭੈੇਣ ਦੇ ਘਰ ਗਿਆ ਸਾਂ ਚਾਹ ਵੀ ਨਾ ਪਿਆਈ। ਇਹਨਾਂ ਸਾਡੀ ਕਿੰਨੀ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਸੀ ਕੱਲ੍ਹ।
(ਮਈ 1992)
E mail: drsathi@hotmail.co.uk
Blog: www.drsathiludhianvi.blogspot.co.uk
